In het boek van Ruud Schaafsma over de Renkumse en Heelsumse beekdalen trok één passage mijn aandacht; een citaat van een dagboek van Bas Noppen. Hij schreef hier over de Heelsumse beek en de Noordberg:
“Toen in de laatste jaren der 18e eeuw de fransche Republiek den oorlog had verklaard aan den stadhouder Willem V, trokken de franschen tijdens een zware winter over den Rijn. Zij gingen in het Hetersche rek, waar de Rijn grotendeels bij zwaren vorst droog ligt, over het zand en ijs dat sterk genoeg was om de kanonnen en wagens te dragen. toen hebben ze dadelik den Noordberg bezet en schansen aangelegd bij de beek; want het prinselijke leger lag achter Wolphese en verder op de heide. De schansen zijn nog te zien van den opmerker. Toen hadden zij last van het beekwater en hebben dezelve naar den Rijn geleid door ene geul in het weiland te graven. Wat hadden de Hollanders, indien zij den Noordberg bezet hadden, de overtocht over den Rijn makkelik kunnen verhinderen”. Noppen schreef dit als zeventigjarige naar aanleiding van zijn dagboeken uit zijn jeugd van rond 1850. Het is bekend dat de Fransen op 25 januari 1795 bij Wageningen (Lexkesveer) en Renkum de bevroren rivier overstaken. Denk ook aan de beroemde schoolplaat van Isings “De fransen trekken over de Lek”.
Toen ik het citaat uit het dagboek van Noppen las moest ik direct denken aan een locatie ten zuiden van Renkum, langs de Nederrijn. Hier heb ik aarden wallen aangetroffen op de Noordberg als ik vanuit Renkum de Jufferswaard in trek, de Heelsumse beek oversteek en de heuvel oploop. Deze wallen liggen precies op de bovenrand van de heuvel, in een vierkant van ca. 50 x 50 meter met daarom heen aan de hoge zijden een droge greppel, zie foto.
Omdat ik graag wilde weten of deze wallen mogelijk die franse schans konden zijn, ben ik gaan speuren in het veld en naar historisch materiaal. Ik vond op de kadastrale minuutplan van 1833 een rechthoekig lijntje maar op topografische kaarten van die tijd stond dit niet meer. Ook bemachtigde ik een luchtfoto uit 1939 waar eveneens een wal in de heide is waar te nemen. Uit andere bronnen was bekend dat op de Noordberg (verbastering van Den Oortberg) een galgeheuvel had gestaan. Deze plek ligt precies naast het ‘vierkant’.
Bron: watwaswaar.nl
Mijn interesse was gewekt. Stiekem heb ik een boring gezet waaruit bleek dat de greppel tenminste 70 cm diep geweest moest zijn; ongeveer zo diep als de wal hoog was. Ook zochten we naar vondsten maar konden het materiaal niet goed dateren dat we hadden aangetroffen.
In de Geschiedenis kroniek van Wageningen 750 jaar kunnen we lezen waarom de Fransen juist hier de Rijn overstaken. De Rijn botste hier eerst tegen de Noordberg aan en vervolgens ter hoogte van het Lexkesveer tegen de Wageningse stuwwal. De onbedijkte rivier zonder kribben erodeerde de helling waardoor grote ladingen zand in de rivier belandden. Hierdoor werd de rivier zeer ondiep en dus doorwaadbaar, met allerlei eilandjes en zandbanken.
Ook het citaat over de beek trok mijn aandacht. Waarom zou de beek vergraven zijn en waar precies? Ik vermoed dat de beek toen als enige niet of gedeeltelijk bevroren was omdat kwelwater minder snel bevriest. Hadden de Fransen behoefte aan stromend water bij hun schansen of hadden ze mogelijk behoefte om zich te verdedigen tegen een vijandelijk leger of om water in de buurt te hebben?
Nu de nieuwe hoogtekaart, de AHN2, sinds vorige maand vrijelijk beschikbaar is, heb ik een reliëfkaart kunnen maken waarop de aarden wallen goed zichtbaar zijn. Op de afbeelding ziet u het reliëf van de Noordberg, met de rivier de Rijn net ten zuiden van de kaart. Heel duidelijk is een vierkante wal te zien met daarnaast een heuvel. Deze laatste is de galgeheuvel van Kasteel Doorwerth (aldus Ruud Schaafsma). Op de hoogtekaart zijn zelfs de ingangen van de aarden wallen te herkennen. Mensenwerk dus.
Bron: nationaal georegister.
Als u met mij mee rekent; stel dat de wal vroeger 3 m breed was en 1 m hoog. Dan komt dit overeen met 2 m3 grondverzet per strekkende meter. Uitgaande van één m3 grondverzet per soldaat per uur en een lengte van 4 maal 50 is 200 meter, heeft een legereenheid van 500 man dit hier in ca 1 uur (!) uit de grond gestampt. Natuurlijk is de bevroren grond, het gemis aan kruiwagens en het doen van overige werkzaamheden hier niet bij inbegrepen.
Ik ben benieuwd of bij archeologisch onderzoek er paalgaten op de wal worden aangetroffen die bewijs leveren voor de functie van de schans. Ook kunnen er zelfs twee of drie ingangen in de wal waargenomen worden op de hoogtekaart. Tot slot vraag ik mij af wat de zuidwestelijke cirkel betrof van de wal. Hier is duidelijk een kuil waar te nemen. Een verdedigings- of uitkijktoren?
Na een uitnodiging aan Ruud en de gemeentelijk archeoloog zijn we vorige nazomer gaan kijken op locatie. De archeoloog zag de mogelijke schans maar we konden niet vaststellen dat het daadwerkelijk om deze Franse schans ging.
Sindsdien ben ik nauwelijks verder gekomen. In het gebied kan niet zomaar archeologisch onderzoek worden verricht met proefsleuven omdat er geen bodemverstorende activiteiten gaan plaatsvinden. Daarom blijft dit mysterie voor mij onopgelost en ik kan hier niet mee leven.
Wie heeft meer informatie over de legering van de franse troepen bij Renkum, wie heeft of kent vondsten of andere informatie die dit verhaal ondersteunen dan wel ontkrachten? Wie wil mij helpen om het raadsel op te lossen?
Johan de Putter (johandeputter@yahoo.com)
