| Beekhuizerbeek | bron- en sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Biljoen | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Bron op de Zijpenberg | bronbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Larensteinse beek | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Rozendaalse Beek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Spreng op Daalhuizen | spreng | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Spreng op Heuven | spreng met vijver | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Spreng op Rhederoord | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe |
Algemeen
Er is een plan in voorbereiding door Provincie Gelderland in samenwerking met het waterschap om in Natura2000 gebieden maatregelen te nemen bij de beken ten behoeve van het ecologisch herstel. U moet denken aan een optimalisatie van het hydrologisch systeem en maatregelen ter bescherming van specifieke Habitattypen, zoals bijv. de rivierdonderpad en de ijsvogel. Dit plan is momenteel (2022) in voorbereiding. De Rozendaalse beek en de Beekhuizerbeek vallen binnen dit bedoelde gebied.
Rozendaalse beek
De beek ontspringt in het park Rosendael en is overwegend bovengronds tot aan de voormalige Van Lennepsmolen, op de hoek van de President Kennedylaan en de Hendrikus Avelinghstraat; daarna gaat de beek ondergronds.
Verder zuidwaarts is er een aantal vijvers aan de President Kennedylaan, waar een gedeelte van de beek doorheen stroomt, op weg naar de IJssel. Een ander deel gaat eveneens ondergronds naar de vijvers van Biljoen, waar het even westelijk van de grote vijver weer zichtbaar wordt. Dit water gaat tenslotte via de gracht van Overhagen en de uiterwaarden naar de IJssel. De Rozendaalse Beek is een krachtige beek met veel verval, die al vroeg een hele reeks molens aandreef. De onderste watermolen, de huidige Van Lennepsmolen, wordt al genoemd in 1391. Vóór 1600 lag er ook veel hoger op de beek al een reeks molens: de Molen achter het Kasteel, de Pannenmolen, de Rozendaalse Korenmolen en de beide Jerusalemse molens, de Bovenste en de Benedenste Molen op Jerusalem.
Twee kopermolens: De Hollander en de Goeiense Molen of Gosens molen, worden voor het eerst in 1615 genoemd. Later werd aan de grote vijver in het park een nieuwe papiermolen gebouwd: de Molen voor het Kasteel, in 1643 gevolgd door een andere aan de weg naar Arnhem: de Molen aan de Kerklaan. Deze laatste molen stond aan een zijbeek, de Bovenste Beek, die mogelijk in deze tijd is gegraven. Bijna alle molens zijn verdwenen; de vroegere molenplaatsen zijn niet of nauwelijks herkenbaar. De geschiedenis van deze beek is complex. De beek ontspringt uit een aantal sprengen in het park Rosendael, eigendom van de Stichting Gelders Landschap. De sprengen kunnen al in de 16e eeuw zijn aangelegd. Het is echter aannemelijk dat een deel van de sprengen is gegraven voor de spectaculaire waterwerken van het park van Kasteel Rosendael, die omstreeks 1685 sterk werden uitgebreid. Het stelsel van waterwerken in de tuin van Rosendael is verreweg het gaafste systeem dat steeds is blijven bestaan. Het omvat een opgeleide beek met schelpengalerij en fontein, de slotgracht, de bekende Bedriegertjes en verschillende watervallen.
Ongeveer op de plaats van de Bedriegertjes heeft de ‘Molen achter het Kasteel’ gestaan. De waterval in de vijver boven de Kerklaan, is het restant van de ‘Molen vóór het Kasteel’.
De beek verlaat het park in zuidoostelijke richting. Twee kleine watervallen en een vijver bij een wit schuurtje aan de Rosendaalselaan geven ongeveer de plaats van de voormalige Pannenmolen aan. Stroomafwaarts ligt aan de Rosendaalselaan een vierkante vijver met een verval in de beek. Deze vijver was de wijer van de molen De Hollander. Eveneens aan de Rosendaalselaan maar lager aan de beek, staat een tot woonhuis verbouwd wasserijgebouw. De plaats van de vroegere droogluiken zijn in de gevel nog te herkennen. Vlakbij is er een verval in de beek dat de plaats aangeeft van de vroegere Goeiense of Gosens molen. Aan de grens van de gemeente Rozendaal ligt op de hoek van de Rosendaalselaan en de Ringallee in een tuin een cascade. Dit is de plaats van de voormalige waterval van de Rozendaalse Korenmolen. De beek stroomt verder in de gemeente Rheden. Een okerkleurig geschilderd huis bij een waterval is de vroegere molenaarswoning die hoorde bij de voormalige Bovenste Molen op Jerusalem of De Velpse Watermolen. Ongeveer 300 meter verder stond de Benedenste Molen op Jerusalem, ongeveer op de plaats van de huidige villa Klein Molenbeke. Na deze molenplaats splitst de beek zich in 3 takken. De middelste daarvan ligt deels in een duiker.
Alle drie gaan ze naar de vijvers van het voormalige landgoed ‘Overbeek’. Tussen de vijvers is een waterval. Iets verder op liggen in de beek langs de weg opgestapelde dakpannen begroeid met planten als lissen en dotterbloemen. De ruimtes tussen de dakpannen bieden schuilgelegenheid voor jonge inlandse rivierkreeften. Ze waren bedoeld als kraamkamers voor deze bedreigde diersoort. Helaas komen ze niet meer voor in de Rozendaalse Beek, alleen nog in enkele vijvers van Warnsborn.
De Van Lennepsmolen ligt zuidelijk van de Zutphensestraatweg op de hoek van de President Kennedylaan en de Hendrikus Avelinghstraat. Het is nu een onderdeel van bistro-restaurant ‘De Watermolen’. De beek is hier opgeleid en er is een goot en een rad. Het rad is gereconstrueerd met een te kleine diameter; het water valt eerst enkele tientallen centimeters naar beneden voordat het op het rad valt. Daarna gaat de beek ondergronds verder onder de President Kennedylaan. Ter hoogte van de eerste flat (links van de stroomrichting) zit ondergronds een afsluiter waarmee het water verdeeld kan worden. Daar vandaan gaat een deel van het water verder en komt weer te voorschijn vlak voor de meest westelijke vijver van Overhagen. Via deze vijver en een duiker gaat het water naar de gracht van het verdwenen huis Overhagen, waar nu een hoveniers- en groenvoorzieningsbedrijf is gevestigd. Het andere deel stroomt, vanaf de afsluiter aan de President Kennedylaan, door een goot in de groenstrook, naar de vijvers in Velp-Zuid om daar het water te verversen en aan te vullen. De stromen komen vlak voor de duiker onder de A 348, weer bij elkaar. Hier voegt de beek zich bij de Beek op de Paasberg, welke tezamen met stadswater vanaf Velperbroek stroomt. Tenslotte stroomt het water via het gemaal ”De Volharding” door de uiterwaarden naar de IJssel.
Spreng op Heuven top
Bij het gehucht Heuven, ten noorden van Rheden, ligt een vijver met een sprengkop, de Heuvensepreng. Een nu niet watervoerende beekloop gaat van hier richting Rheden. Momenteel wordt hier een nieuw bezoekerscentrum van Natuurmonumenten gebouwd. Er komt ook een transferium. In het totaalplan is opgenomen dat de oude beekloop zal worden hersteld en weer watervoerend gemaakt.
Beekhuizerbeek top
De Beekhuizerbeek ontspringt in het bosgebied ten noordoosten van Velp. Het Kleigat is de grootste sprengkop, maar langs de Beekhuizense weg zijn nog tientallen kleinere sprengkoppen te onderscheiden. Sommige daarvan zijn nog watervoerend. Aan de beek hebben in totaal zeven watermolens gedraaid. Sinds de parkaanleg van Van Spaen op Beekhuizen, voedt de beek de vijver op Beekhuizen en stroomt daarna aan de oostzijde van de bebouwde kom van Velp naar de vijver om Kasteel Biljoen om van daaruit achter het kasteel door de uiterwaarden te eindigen in de hank, een doodlopende rivierarm, bij Rheden. Aan de Beekhuizerbeek stonden vóór 1600 twee korenmolens: de Korenmolen van het Kasteel Overhagen en de Molen van Broekerhave. Deze laatste wordt ook wel Molen aan het Kaarsemakersgat genoemd. Deze molen is wellicht gebouwd op de plaats van de oudst bekende Veluwse watermolen, voor het eerst genoemd in 1025 als molen van het goed ‘Bruoche’ of Ten Broeke. Later waren beide molens in gebruik als papiermolen. Elders werden aan de beek twee nieuwe papiermolens gebouwd, de Molen aan de Keienberg in 1617 en Papiermolen Het Horstje in 1630. Tenslotte werd in 1685 nog een papiermolen gebouwd, de Papiermolen op Beekhuizen. Bij Kasteel Biljoen heeft ook nog een Wasmolentje gestaan. Alle molens zijn afgebroken of verbrand. Soms is er op de vroegere molenplaatsen nog iets te vinden dat aan de molen herinnert, bijvoorbeeld een molengoot of een waterval. De latere Papiermolen van Kasteel Overhagen, werd omstreeks 1787 gesloopt in verband met de vijveraanleg van Biljoen.
In de 18e en 19e eeuw is de beek vooral een parkbeek geworden en gebruikt voor de spiegelende vijvers van Beekhuizen en Biljoen. Deze parken zijn vroege voorbeelden van de Engelse landschapsstijl. In de bovenloop bij het hotel Beekhuizen was een fontein. En volgens een beschrijving uit 1790:
De menigvuldige watervallen, waar van er een ter hoogte van 27 à 28 voeten met groot gedruisch ter neder stort, ene andere ter breedte van 20 voeten en zeer ryk van water, by het schynen van de zon ene overheerlyke vertooning opleverd, een derde van 27 trappen afrollende in een stuk water midden tusschen hoge gebergen, dat door zyne uitgestrektheid meer na een meyr, dan na een gegraven vyver gelykt, en een volmaakt Zwitsers gezigt opleverd; terwijl een vierde met een breed vlies over een grot stortende, het ligt als door een zuiver glas in dezelve inlaat, en die grot tot ene alleraangenaamste en verfrisschende schuilplaats in de hitte van de zomer doet verstrekken.’
Van de voormalige molen op Beekhuizen is niets bewaard gebleven. Het is niet bekend of de grote vijver, een vroegere zomp, iets te maken heeft met de vroegere molen. Verder stroomafwaarts staat aan de voet van de Keienberg een wit gepleisterd molenaarshuis met muurankers 1617. Het molenhoofd met waterval en de opleiding van de beek, zijn de restanten van de Papiermolen aan de Keienberg.
Na een korte opleiding van de beek ligt in een particuliere tuin een molenhoofd met waterval, restanten van de voormalige Papiermolen Het Horstje.
Net over de spoorlijn Arnhem-Dieren ligt na een korte opleiding een waterval met molenhoofd, de enige tastbare herinneringen aan de Molen van Broekerhave of Papiermolen aan het Kaarsemakersgat. Vervolgens vult de beek de slotgracht en de vijver achter het onlangs gerestaureerde Biljoen.
Spreng op Daalhuizen top
Dit is één van een aantal korte beken tussen Arnhem en Velp. Het zijn van oorsprong natuurlijke beekjes, die door de mens sterk zijn beïnvloed. Onduidelijk is, of ze ooit zijn gebruikt om molens aan te drijven. De spreng levert het water voor de vijver bij het park. Vroeger liep de afwatering naar Larenstein; de overstortput is nog te zien. Nu loopt het water aan de rand van de vijverde bodem in.
Spreng achter landgoed Rhederhof top
Achter de Rhederhof, vlakbij de Holtbanck, bevindt zich een spreng. De twee vijvers die men nu nog aantreft op het landgoed zijn omstreeks 1878 aangelegd door tuinman Bernard Harmsen. Dat er al eerder een natte plek met open water aanwezig was op deze locatie, is te zien op een kaart uit 1766 meet de omschrijving Elshout. De natter plaats (huidige spreng) werd waarschijnlijk gebruikt als drinkplaats en mogelijk werden hier schapen gewassen voordat ze werden geschoren. Ook de voormalige schapendriften zijn nog aanwezig.
Bron op de Zijpenberg top
Een voorbeeld van een bronnetje dat ontstaat op de dagzoom van een schijngrondwaterspiegel, is te vinden op de zuidelijke helling van de Zijpenberg. Die dankt daar ook zijn naam aan. Het beekje zijgt na enkele tientallen meters weg in het zand.
Spreng op de Berenberg top
Op het Rozendaalse veld op het grondgebied van de gemeente Rheden, ligt bij de Berenberg een voormalige sprengkop. Helaas voert deze bijna geen water meer. De voormalige waterval wordt genoemd in de Katechismus der Natuur van J.F. Martinet, 1779, en was toentertijd een ware toeristische attractie.
Spreng op Rhederoord
Op landgoed Rhederoord in De Steeg (gemeente Rheden), ligt de Rhederoordse spreng. Deze sprengkop mondt uit in een vijver en een sprengenbeek, die afwatert op het landgoed zelf. Vanaf het begin van de aanleg van Rhederoord diende de spreng ter verfraaiing van de parkaanleg op het landgoed. Met name Van Lunteren heeft bij de landschappelijke tuinaanleg dankbaar gebruik gemaakt van de aanwezigheid van de waterpartijen. Het is nog steeds een gewilde drinkplaats voor het vee. Momenteel is de sprengenbeek afgescheiden van de rest van het park. Dat heeft te maken met verschillende grondeigenaren.
Larenstein top
Het beeksysteem van Larenstein wordt gevoed met het water van het Veluwemassief. De sprengen op Daalhuizen en Rozenhagen stonden lang in verbinding met de waterpartijen op landgoed Larenstein.
De vijvers en beekjes dienden ter verfraaiing van het park. Ze wateren nu af op het landgoed zelf.
maart 2023
