Beekbergse beken
| Algemeen | ||
| Oude Beek | Brinksloot , Sloot Lierderstraat | Sprengenbeek |
| Beekbergse Beek en Klarenbeek | De Wierd | Sprengenbeek |
| Verloren Beek | Het Verloren Beekje | |
| Beekbergse Poort | ||
| Beekbergerwoud | ||
| Flora en fauna | ||
| Oude waterlopen, recente wijzigingen | ||
| Toegankelijkheid en beleving | ||
| Meer info |
Algemeen
De Beekbergse beken lopen van de oorsprong in het Buurtschap Engeland ten noordwesten van Beekbergen naar de Voorsterbeek welke uiteindelijk uitmondt in de IJssel. Eigenlijk is hier sprake van een enkele waterloop welke in de loop der tijd verschillende benamingen heeft gekregen door het opleiden van de waterloop.
Meest westelijk wordt deze de Oude Beek genoemd en gaat later over in Beekbergse Beek en Klarenbeek. De Verloren Beek ten zuiden van de opgeleide Beekbergse Beek heeft deze naam gekregen na realisatie van de Kopermolen te Klarenbeek en de Kleine Kopermolen te Appen werd opgeheven, daarom werdt deze beekloop als verloren beschouwd. Door aanpassingen (kanalisering) in de tijd van de Verloren Beek is dit nu niet meer de oorspronkelijk loop, maar komt deels globaal nog wel overeen.
De waarde van het stelsel voor de Bekenstichting is vooral de Cultuurhistorische waarde van de Ruitersmolen met de omringende beekdelen. De Flora en fauna van het brongebied en meerdere bronnen bij de Ruitersmolen en de landschappelijke en economische waarde van de Klarenbeek en het tot het Gelders erfgoed behorende landgoed.
Oude Beek
Feitelijk is dit dus de bovenloop van de Beekbergse Beek. Aan de bovenloop van de Oude beek liggen meerdere sprengen waarvan onduidelijk is wanneer ze zijn gegraven. Bij de Arnhemse weg komen de sprengen van de noordelijke- en zuidelijke tak te samen. De noordelijke tak is niet meer herkenbaar als sprengenbeek.
De Oude Beek is een van de weinige Oost-Veluwse beken waarvan delen van het oorspronkelijke beektracé nog goed te herkennen zijn. De beek bezit bovendien fraaie, voor de oostelijke Veluwe ongebruikelijke bronnen.
Kort na de kruising met de provincialeweg Apeldoorn-Arnhem begint de opleiding voor de eerste molenplaats, de Tullekensmolen. Vlak voor de deze molen is een steile vistrap aangelegd naar de oorspronkelijk loop van de Oude Beek, deze loopt noordelijk van de opgeleide beek. Ook deze beek is ingericht als vispassage.
De voormalige molenplaats gelegen op tuincentrum ‘De Beekhof’ is in 2011 in oude staat teruggebracht, maar het waterrad ontbreekt nog. In het oude watermolenen gebouw is nu het Ford Museum gehuisvest .
Na deze molen begint de opleiding voor de volgende molenplaats, die van de Ruitersmolen. Vanaf 1978 is de molen door de Stichting Vrienden van de Ruitersmolen gerestaureerd. De korenmolen is sinds 1984 maalvaardig. Molengoot en rad zijn gerestaureerd. De restanten van het oude rad en de spil liggen op de parkeerplaats uitgestald. Ongeveer 100 meter voor de waterval bevindt zich een verlaat (schutsluis).
Voorbij deze molen waar de opgeleide beek opgaat in de oorspronkelijk waterloop bevinden zich nog 2 sprengkoppen.
Circa 2 km stroomafwaarts, voorbij Lieren, waar de Gasthuismolen stond, is nu de metaalwarenfabriek van ‘Goudkuil BV’ gevestigd. Het water stroomt over een betonnen molengoot. Het rad is verdwenen. Na de waterval buigt de beek scherp naar het noorden af. Interessant is de plaats waar deze onderbeek weer in de oorspronkelijke bedding terugkeert en dan afbuigt naar het oosten. Nu nog is hier een sterke kwel waarneembaar. Dit blijkt uit het blauwe vlies op het water als gevolg van de ijzerhoudende bacteriën.
Al in 1294/1295 stond er een korenmolen aan de Oude beek, een dwangmolen van de graven van Gelre. De molen bevond zich aan de benedenloop van de beek bij het gehucht Lieren. De molen heette wel Gasthuismolen naar het Arnhemse St Petersgasthuis dat de molen in 1533 kocht. Hetzelfde gasthuis bouwde een paar jaar later een volmolen stroomopwaarts op dezelfde beek. Deze is in 1601 verbouwd tot papiermolen: de latere Tullekensmolen die kort voor 1720 werd verdubbeld.
Tussen de Tullekensmolen en de Gasthuismolen bouwde Marten Orges in 1606 een papiermolen, de Kleine Molen, de latere Ruitersmolen.
Beekbergse Beek en Klarenbeek
Bij de kruising met het Apeldoorns Kanaal door middel van een zogenaamd sifon, gaat de Oude Beek over in de Beekbergse Beek. Op sommige waterschap kaarten wordt de beek ook wel aangeduid als Krepelse Beek, wat verwijst naar de eigenaar van de benedenstrooms gelegen watermolen.
Ruim 1 km verderop na de kruising met de A50 begint de 6 km lange opleiding naar de voormalige molen Kopermolen te Klarenbeek . Op deze molenplaats herinnerd nog een dubbele waterval.
Rond 1745 werd de Beekberger Beek vanaf ‘Den Overlaat’ omgeleid en opgeleid met dijkjes t.b.v. de Grote Kopermolen, en op het landgoed werd een molenvijver aangelegd. Deze wijerd, genaamd De Wierd, heeft een oppervlakte van drie hectare en een diepte van twee meter en zorgt met de waterval voor een totaal verval van 2,5 meter. De Wierd is voor een groot stuk van een met leem beklede dijk voorzien.
De Kopermolens waaraan de naam Krepel (één van de stuwende krachten van de aanleg van het Apeldoorns Kanaal) onverbrekelijk is verbonden, werd een groeiend bedrijf dat met zijn tijd meeging. Maar het deelde ook in de economische ups en downs. In de dertiger jaren van de 19e eeuw voorzagen twee stoommachines al in de toenemende energiebehoefte. In 1870 werd de koperfabriek opgeheven en kreeg de molen een nieuwe bestemming als houtbewerkingsbedrijf. Het is nu uitgegroeid tot een grote moderne fabriek. De onderneming was en is op economisch en sociaal terrein een stuwende kracht voor het dorp Klarenbeek.
De Beekbergse beek wordt na deze kopermolen, de Klarenbeek genoemd. Aangrenzend aan de Klarenbeek liggen een drietal landgoederen, Klarenbeek BV, Ekeby en het Beloofde Land. Net ten zuiden van de spoorlijn Zutphen-Apeldoorn mondt de Klarenbeek uit in de Voorster Beek.
Verloren Beek
Vlak voor de A50 is de Verloren Beek een aftakking van de Beekberger Beek. Voordat de huidige Beekberger Beek als opgeleide beek voor de ‘kopermolen te Klarenbeek’ werd aangelegd was de Verloren Beek de oorsprongkelijke waterloop, deze is later voor een groot deel gekanaliseerd.
De Verloren Beek komt bij de Polsveenweg in de Voorsterbeek. Aan de oorspronkelijke loop van de Verloren Beek stond vanaf 1734 enige tijd de Kleine Kopermolen te Appen. De oude bedding werd daarna aangeduid als de Het Verloren Beekje.
Beekbergse Poort
De Beekbergse Poort omvat een brede strook tussen het Veluws natuurgebied en het IJsseldal. Aan de westkant vormen Beekbergen en Loenen min of meer de grens; aan de oostkant is voorbij Voorst de IJssel de natuurlijke grens.
De hierboven beschreven beken maken deel uit van deze geplande ecologische verbinding van de Veluwe naar de IJssel. Het doel van het programma Beekbergse Poort is om te komen tot een ruimtelijke en kwalitatieve verbetering van het gebied. Binnen dit gebied liggen een aantal uit natuur- en landschapsoogpunt waardevolle terreinen, beken, broekgebieden, landgoederen en het Beekbergerwoud. Beekbergse Poort is een plan dat door allerlei verbindingen, en het wegnemen van belemmeringen en beperkingen daarin, de biologische waarden in deze strook wil vergroten. De Beekbergse Poort is gedeeltelijk gerealiseerd.
Beekbergerwoud
Westelijk van de A50 en circa 500 m. ten noorden van de Beekbergse Beek ligt het Beekbergerwoud.
De ontginning van dit moerasbos vond plaats rond 1870. Het 300 à 400 ha grote Beekbergerwoud, ook wel ‘Het Woud’ of ‘Elsbos’ geheten, was gemeenschappelijk eigendom van de geërfden van de Lierdermark. Het bos bracht nauwelijks wat op en de geërfden besloten in 1869 tot ontwatering, kap en ontginning. Ze vonden een koper die de klus met veel mankracht in 1871 voltooide.
Velen betreurden de kap van dit laatste Nederlandse oerbos. Natuurliefhebbers hadden al decennia lang de bijzondere natuurwaarden van ‘Het Woud’ onderzocht en gepubliceerd. Uit bodemonderzoek bleek dat het gebied al ongeveer 8000 jaar bos was geweest.
Natuurmonumenten een begin heeft gemaakt met herstel van dit vroegere oerbos en streeft ernaar om het hele terrein van het oorspronkelijke Beekbergerwoud om te vormen tot een nieuw natuurgebied. Dat wil zeggen dat niet alleen in het westelijk deel, waar Natuurmonumenten al bezittingen heeft, maar ook in het oostelijk deel, dat nog in landbouwkundig gebruik is, gronden zullen worden aangekocht.
Flora en fauna
Het waterschap en Natuurmonumenten richten het natuurgebied anders in dan het nu is. Zo wordt in de aangekochte landbouwpercelen de voedselrijke Beek krijgen een licht slingerend tracé en langs de Verloren Beek wordt beek begeleidende beplanting aangebracht. Aan de westzijde van de Loenense Beek wordt bos aangeplant. De uitvoering is onderbroken geweest maar wordt in voorjaar 2026 afgerond.
Oude lopen/recente wijzigingen
De noordelijke tak van de Oude Beek is niet meer herkenbaar als sprengenbeek, maar uit historische kaarten blijkt dit wel het geval te zijn.
Vanaf de Beekbergse beek liep vroeger vanaf ‘Den Overlaat’ de oorspronkelijke beekloop ‘het Verloren beekje’ langs de verdwenen molen de Kleine Kopermolen te Appen naar de huidige Verloren Beek.
In de Bekenatlas, tabblad ‘Historie & Erfgoed’ zijn deze opgenomen als oude waterloop.
Toegankelijkheid en beleving
De sprengkoppen in het Buurtschap Engeland zijn vanaf de weg goed te zien. De opgeleide beek tussen Beekbergen en de Ruitersmolen is goed te volgen en te bezoeken. Het gebied rondom en langs deze molenlocaties is het bezoeken waard. Bij de Ruitersmolen worden regelmatig demonstraties gegeven. Voor basisscholen is een apart lesprogramma ontwikkeld in samenwerking met het IVN en de molenaars. Deze voormalige korenmolen is te bezoeken, zie www.ruitersmolen.nl.
Ook begint er vanaf deze molen het klompenpad ‘Beekbergerpad’. Op het landgoed Klarenbeek, zijn diverse wandelingen te maken. Het gebied behoort tot het industrieel Gelders erfgoed. In 2024 heeft de familie Krepel het Fabrieksmuseum ‘De Schillerij’ geopend.
Meer info
| De Wijerd, 2021-3 | De Ruitersmolen, een toevallige ontdekking | Gerrit Jansen |
| De Wijerd, 2020-2 | De Grote en Kleine Kopermolen Klarenbeek | Eefje Huisman |
| De Wijerd, 2017-1 | Geen waterkracht maar stoom | Eefje Huisman |
| De Wijerd, 2016-3 | Cultuurhistorie Beekbergse beekroute | Henri Slijkhuis |
| De Wijerd, 2015-4 | Natuurbeleving langs de Oude Beek in Beekbergen | Gerard Vos |
| Beekbergerwoud, de geschiedenis van een verloren oerbos | Mijn Gelderland |
| Het Beekberger Woud | H. van Lohuizen |
| Dit is de link naar het uitgebreide artikel (1980) van Oudheidkundige Vereniging De Marke over de de geschiedenis van een verloren oerbos. Deze website bevat de content van dit oorspronkelijke document. | |
| Wandelen over het vlonderpad van het Beekbergerwoud | Waanzinnige Wereld |
| Voorjaarswandeling naar Klarenbeek | Voorstwandelt.nl |
| Landgoed Klarenbeek historie | landgoedklarenbeek.nl |
| Blauw Omgevingsprogramma BOP 2022-2027 | Waterschap Vallei en Veluwe |
| Waterschap Vallei en Veluwe heeft allerlei maatregelen voorzien en deels uitgevoerd voor de beken en gebieden in haar beheergebied teneinde naast verbetering van de ecologische kwaliteit ook de invloed van zowel droogte als wateroverlast te beperken. Om de waterkwaliteit te laten voldoen aan de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) en droogte te bestrijden, moet de snelle afstroom van water worden tegen gegaan, water langer worden vastgehouden in de haarvaten en de uitspoeling van nutriënten naar het oppervlakte- water verminderd worden. Verder moet u denken aan het Water inclusief maken van bestaand stedelijk gebied waar uitbreiding van woningen moet worden gerealiseerd. En ook inzet op waterbewustzijn en waterbeleving. Ook moet de dijkverbetering langs de IJssel en het Apeldoorns kanaal nog worden gerealiseerd. | |
| Bestemmingsplan Buitengebied Het Woud | Planviewer |
