Heerderbeken
| Algemeen | ||
| Noordelijke Heerderbeek | Westelijke sprengen | Sprengenbeek |
| Middelste Heerderbeek | Kolthoorsne Sprengen | Sprengenbeek |
| Zuidelijke Heerderbeek | Sprengenbeek, kwelbeek | |
| Heerderbeek | Gracht Huis Vosbergen, Beek Vosbergen, Bovenbeek Heerde, Bosbeek Vosbergen | Sprengenbeek |
| Molens op Vosbergen | ||
| Oude waterlopen, recente wijzigingen | ||
| Flora en fauna | ||
| Toegankelijkheid en beleving | ||
| Meer info | ||
Algemeen
Het stelsel van de Heerder beken is één van drie beekstelsels in het cluster van beken in Heerde. Van noord naar zuid gaat het om de Heerderbeken, de Wendhorstbeek en de Horsthoekerbeken. We beschrijven hier het stelsel van de Heerderbeken, de Wendhorstbeek en Horsthoekerbeken worden apart beschreven.
Het stelsel van de Heerder beken bestaat vanaf de oorsprong op de helling van de Veluwe uit drie beeklopen, die het toenmalige Waterschap Oost-Veluwe sinds omstreeks 1980 als de Noordelijke, Middelste en Zuidelijke Heerderbeek aanduidt. Voordien werden beken vaak aangeduid met de naam van de eigenaar. Dus: de beek van Willems, of in het dialect: ‘Bosch zien bèke’. De naam ‘Molenbeek‘ komt ook voor en is waarschijnlijk ontleend aan de naam van het erf dat stroomopwaarts gelegen is. Maar ook dat erf heet pas ‘Molenbeek’ sinds 1900. Ook was er eerder sprake van de ‘Kamperbeek’ als aanduiding van de Heerderbeek.
Het stelsel van de Heerderbeken is ontstaan uit een natuurlijke beek, die vanaf het Veluwemassief door een beekdal in oostelijke richting afstroomde, eerst op de IJssel en later op de omstreeks 1569 gegraven Grift, die in 1829 ter hoogte van Heerde vervangen werd door het Apeldoorns Kanaal. Vanaf de 16e eeuw is de beek vergraven tot een sprengenbeek en een molenbeek ten behoeve van de molenindustrie, die tot eind 19e eeuw aanwezig was. Hierbij werd gebruik gemaakt van het aanzienlijke hoogteverschil. Over een afstand van enkele kilometers beloopt dat wel 10 meter! De zuidelijke tak van de Heerderbeek is gedeeltelijk ook een kwelbeek. Het bevindt zich ten noorden van de dorpskern van Heerde (Noordoost Veluwe). Het stroomgebied beslaat ongeveer 4,5 km (van west naar oost) bij 1,5 km (van noord naar zuid). Het gehele stelsel bevindt zich op de Noord-Oost Veluwe.
Noordelijke Heerderbeek
De Noordelijke Heerderbeek wordt gevoed door 9 sprengenkoppen gelegen in het Hoornerveen. Het is een kleinschalig, wijd vertakt stelsel met sprengenlopen die ingeklemd liggen tussen particuliere tuinen en gevarieerd grondgebruik. Aan deze beekloop heeft een Grutmolen gestaan (ca. 1834-1914). Het was een grutterij die later werd omgebouwd tot de ‘Wasserij Molenbeek’.
De wijerd aan de Beeklandseweg is niet oorspronkelijk. Deze is in het begin van de vorige eeuw aangelegd om een waterturbine te voeden. Deze turbine zorgde voor elektriciteit en stromend water in de voormalige molenaarswoning en het Huis Molenbeek. De turbine is nog altijd aanwezig.
De beek is gedeeltelijk, direct boven de wijerd, opgeleid.
Na de molenplaats voegt de beek zich in de Zuidelijke Heerderbeek.
Waterval in de tuin van Huis Molenbeek, waar vroeger de Grutmolen gelegen was.
Middelste Heerderbeek
De Middelste Heerderbeek is aangelegd door Luyer Daendels, Scholtus van Heerde. Deze kreeg in 1669 toestemming om water uit het Heerder Veen bij de Putjesberg te leiden en daarop zoveel papiermolens te leggen als het verval van het water zou toestaan.
Deze beek ontstaat uit 13 sprengkoppen, verdeeld over een groot aantal sprengenlopen, die gelegen zijn in het bosgebied ten zuiden van het Heerderstrand in het ‘Heerder Veen’ de Westelijke sprengen. Het is een heldere beek, die in Heerde ook wel als de ‘blanke beek’ werd aangeduid. Bij de aanleg van het Heerderstrand, in de 70’er jaren van de vorige eeuw, ontstaan voor de zandwinning ten behoeve van de A50, werd een kleischot doorgegraven. Dit had een verandering van de grondwaterstand in de directe omgeving tot gevolg, waardoor een deel van de noordelijke sprengen van de middelste Heerderbeek droogviel. Ook tegenwoordig is de watervoering van dit gedeelte van de beek problematisch.
Dat wordt anders wanneer de beek de A50 is gepasseerd. Daar wint de beek aan water en voegen drie sprengenlopen, de Kolthoorsne Sprengen, zich aan de middenloop toe bestaande uit in totaal vijf sprengkoppen.
Vanaf deze plek is de beek opgeleid tot aan de molenplaats van de Papiermolen De Beek. Deze molen uit 1675 werd later omgebouwd tot een wolkammerij, papiermolen en vervolgens wasserij (tot ca 1930). Nu markeren een woonhuis en de waterval de oude molenplaats. De molen kende geen wijerd.
De Middelste Heerderbeek mondt uit in de Zuidelijke Heerderbeek.
Zuidelijke Heerderbeek
De Zuidelijke Heerderbeek ontspringt in 5 sprengkoppen in het Bakhuisbos en ligt ongeveer in het midden van het oorspronkelijke smeltwaterdal. Enkele sprengkoppen zijn verloren gegaan. Deze beek voert ijzerrijk water (rodolm) dat alleen geschikt was voor de aandrijving van de molens.
Delen van de Heerderbeek zijn ook te beschouwen als een kwelbeek, voornamelijk daar waar de beek door een lager gelegen, oorspronkelijk moerassig gebied loopt. Bij de aanleg van de A50 is de beek onder de weg geleid. Direct stroomafwaarts daarvan heeft de ‘Nieuwe of Kleine Molen op Steensvoort’ (ca. 1648-1848) gestaan. Dit is altijd een papiermolen geweest, het water voor papierfabricage kwam via een inmiddels verdwenen beekloop van de Noordelijke Horsthoekerbeeksprengen.
De beek is over korte afstand voor de molen opgeleid; een wijerd ontbreekt. Daarna stroomt de beek parallel aan de middelste Heerderbeek. Slechts een smalle beekwal houdt de twee beeklopen gescheiden. Vlak voor de samenkomst met de middelste tak van de Heerderbeek heeft waarschijnlijk een koren- of eekmolen gestaan van het Klooster Hulsbergen.
Vanaf 1499 bevindt zich hier de ‘Korenmolen te Heerde’, die tegenwoordig de Molen van Volkers heet.
De zuidelijke tak van de Heerderbeek is vanaf de Kamperweg tot aan de wijerd opgeleid. De huidige molen is in 1924 na een brand herbouwd naar zijn huidige vorm, maar in de jaren ‘60 kwam er een eind aan de maalderij.
Vanaf 2018 vindt er weer reuring plaats en draait er weer een waterrad, dit keer ten behoeve van de stroomopwekking.
Er werd een waterbelevingsplek aangelegd en anno 2024 bevindt een ‘eetwinkel’ zich in het vroegere molenpand.
Lees onder Meer Info -Overig het verhaal van Beerd Volkers over deze molen.
Heerderbeek
Na samenvoeging van de Middelste- en Noordelijke Heerderbeek in de Zuiderlijke Heerderbeek heet deze gezamenlijke beekloop de Heerderbeek, en vervolgt z’n traject door de bebouwde kom van Heerde. Ter hoogte van de Zwolseweg stond een onderslagmolen. Het zou een molen met twee raderen zijn geweest. Meer gegevens hierover ontbreken. Vanaf de Zwolseweg splitst de Heerderbeek zich weer in drie verschillende beeklopen. De middelste tak blijft de Heerderbeek heten.
Men bevindt zich dan op het Landgoed Vosbergen: een bijzonder landgoed met hoge natuur- en cultuurhistorische waarden. Het dateert uit de zestiende eeuw; het Huis Vosbergen dateert uit 1623 en is omgeven door een dubbele gracht. Deze grachten zijn later aan de noordzijde van het huis doorgegraven en met elkaar verbonden tot een vijver.
Op Landgoed Vosbergen hebben aan deze beek drie watermolens gestaan, maar ook nu nog is de beek functioneel. Zo voedt hij onder meer de ijsbaan naast het Huis Vosbergen. Waarschijnlijk is deze ijsbaan, met de naam ‘De Snuijvert’, vroeger een zogenaamde vloeiweide geweest. Deze bemestte het weiland met het mineraalrijke water uit de beek. In de benedenloop van de Heerderbeek bevindt zich naast ‘De Snuijvert’ een vistrap, waarna de beek in een verbreed gedeelte op het Apeldoorns kanaal afwatert.
De overige twee beeklopen op het landgoed liggen aan de noord- en zuidzijde. De zuidelijke beekloop Bovenbeek Heerde, voedt de dubbele Gracht Huis Vosbergen. Vanwege de fundering van het huis is een constant waterpeil in de gracht van groot belang. Het waterpeil wordt bepaald door een regelstuw aan de noordoostzijde, waar de gracht afwatert op de Heerderbeek. De noordelijke beekloop Bosbeek Vosbergen loopt bovenlangs het landgoed via de Beek Vosbergen tot aan het Apeldoorns kanaal en ontwatert enkele kwelrijke weilanden.
Via een terugslagklep watert hij af in het Apeldoorns Kanaal. De klep dient om onderlopen van de achterliggende gronden bij hoge waterstand in het kanaal te voorkomen. In de loop der tijden hebben ten behoeve van de landbouw enkele aanpassingen (duikers en vergravingen) plaats gevonden.
Molens op Vosbergen
Op Landgoed Vosbergen bevonden zich drie molens. Voor 1600 lag naast de huidige molenaarswoning ‘Klein Vosbergen’ (1830) een koren- en oliemolen van het ‘Klooster Hulsbergen’. De molen is hoogstwaarschijnlijk in 1587 verwoest. In ongeveer 1624 verscheen op deze plek de Grote Papiermolen te Hoorn. De molen had, volgens een kadastrale kaart uit1832, twee achter elkaar liggende raderen.
Nadat de papiermolen afbrandde (1872) is hij niet meer herbouwd. Deze molen stond naast de waterval die nog steeds bestaat. Naast de ‘Grote Papiermolen’ bouwde de eigenaar van Vosbergen, Jonker Gerrit Krijt, in ongeveer 1675 de Papiermolen van het Huis Vosbergen. Het gaf lange tijd problemen tussen de twee molens vanwege de waterstuwing.
Bijzonder is het ontwerp voor de vernieuwing van de Papiermolen van het Huis Vosbergen (Brandsma, 1875), waarbij, ter verbetering van het rendement, een groot middenslagrad bedacht was naast het bestaande bovenslagrad. Dat plan is niet uitgevoerd en de molen is in 1878/79 gesloopt.
De watermolens werden gevoed door een nu verdwenen beekloop die in de wijerd uitkwam. De naam ‘Oly Moelen Wijer’ is bewaard gebleven en duidt er op dat die wijerd al aanwezig was bij de allereerste oliemolen van Hulsbergen.
Een deel van de wijerd bestond uit een zogenaamd ‘rabattenbos’. Dit bosje met ruggen en greppels diende mogelijk voor de bezinking van het beekwater, zodat het de papiermolen van schoon proceswater kon voorzien, maar leverde ook geriefhout. Mogelijk is het rabattenbos aan het eind van de achttiende eeuw een ‘vermaaksbos’ geweest, voorzien van bruggetjes en een doolhof. De molens lagen niet direct aan de wijerd, maar werden stroomafwaarts van de wijerd door twee beeklopen gevoed. In de onderbeek van de ‘Papiermolen van het Huis Vosbergen’ bevindt zich nu een vistrap. In 1881 is de beek verlegd naar de huidige loop langs de Kasteelweg. De vroegere wijerd wordt dan als weiland ingericht, maar het rabattenbos blijft bestaan.
Oude lopen, recente wijzigingen
De Zuidelijke Heerderbeek werd een tijdlang gevoed door een aantal sprengenkoppen van de Horsthoekerbeek, het zuidelijker gelegen beekstelsel. Dit om de korenmolen aan de beek van extra water te voorzien. De nu droge beekloop is in het bos nog te traceren. Ook de Middelste Heerderbeek heeft enkele oude beeklopen. Aan een van deze oude beeklopen, die verbonden was met de Zuidelijke Heerderbeek, lag de Veense Papiermolen. Tegenwoordig staat op die plek een landhuis en is de beek omgelegd en onderdeel van de Middelste Heerderbeek. Tenslotte vermelden we op de BekenAtlasVeluwe enkele in onbruik geraakte sprengenlopen aan de Zuidelijke Heerderbeek en de bij de aanleg van de A50 omgeleide gedeelte ter plaatse van de parkeerplaats aan de A50.
Aan de oostkant van het Apeldoorns Kanaal, niet op de Heerderbeek, maar aan een verbinding tussen de ‘Evergunne’ en de ‘Grote Wetering’, stond de Papiermolen in het Hoornerbroek. De broeklanden waren vlak en omdat het voor de molen nodig was het water op te stuwen, liep het ‘Broek’ vaak onder, hetgeen tot klachten en procedures leidde.
Flora en fauna
In de loop van de geschiedenis van het landgoed is een geheel bij de omstandigheden behorend landschap ontstaan en is een afwisselende flora en fauna aanwezig. In het gebied is een grensvlak van droog en nat aanwezig. Er werd land- en akkerbouw uitgeoefend, er werden sprengenbeken aangelegd met een wijerd en in de omgeving van het huis is een parkbos aanwezig.
In de beken komt een specifiek beekbiotoop voor met verschillende leefmilieus. Naast bermpje en beekprik komen er ook invasieve soorten voor, zoals de Amerikaanse rivierkreeft.
Op Vosbergen komen 12 Rode Lijstsoorten voor. Er zijn op het gehele landgoed wel 80 vogelsoorten, waaronder wel 50 broedpaarsoorten.
Op het landgoed komt verder een grote verscheidenheid aan planten, varens, paddenstoelen, bomen en struiken voor. Diverse insectensoorten zijn aanwezig.
Toegankelijkheid en beleving
De beken van het stelsel van de Heerderbeek zijn over het algemeen goed toegankelijk en beleefbaar. De sprengenkoppen liggen vrijwel allemaal in een openbaar toegankelijk gebied en sprengen- en beeklopen zijn vanaf de openbare weg goed te volgen. Slechts op enkele plekken zijn de beken niet toegankelijk vanwege aanliggende particuliere terreinen. Het Landgoed Vosbergen is, op het terrein binnen de grachten na, openbaar toegankelijk.
Bij de ‘Molen van Volkers’ hebben de Bekenstichting en het Waterschap Vallei en Veluwe een informatiepaneel over de Heerderbeek geplaatst.
Vanaf voorjaar 2025 staat op de oude molenplaats op Landgoed Vosbergen een informatiepaneel over de vroegere watermolens.
In Villa Jacoba in Heerde heeft de Bekenstichting een ‘Sprengenkamer’ ingericht met een kleine tentoonstelling over sprengen en beken op de Veluwe. Er staat een opengewerkt model van een papiermolen. Verder zijn er foto’s en historische topografische kaarten te zien.
Meer info
| De Wijerd, 2024-4 | De Heerder beken, de watermolens en landgoed Vosbergen | Henri Slijkhuis |
| De Wijerd, 2020-3 | Toekomst voor het sprengenbekenlandschap Deel 2: de Zuidelijke Heerderbeek | Dennis Worst |
| De Wijerd, 2015-4 | Cultuurhistorie van de Vosbergenroute | Henri Slijkhuis |
| De Wijerd, 2015-3 | Herstel waterrad molen in Heerde | Beerd Volkers |
| Landgoed Vosbergen is een eldorado voor holenbroeders | Stentor 2021 |
| Bericht over publicatie van het rapport over de geschiedenis en inventarisatie van de flora en fauna op Landgoed Vosbergen in Heerde. | |
| Landgoed Vosbergen Geschiedenis en inventarisatie van flora en fauna 2020 | KNNV-afdeling Epe-Heerde |
| Rapport over geschiedenis van, en de flora en fauna op het Landgoed Vosbergen in Heerde. Gebaseerd op een eerste inventarisatie in 2020 kan dit rapport aanleiding geven voor aanvullende en opvolgende onderzoeken in de komende jaren. | |
| Als we met het waterrad elektra gaan opwekken… | Mijn Gelderland |
| Waar komt het water nu vandaan? Dat is iets wat ik me heel lang afvroeg. Als kind al. Interview met Beerd Volkers (2016). | |
| Blauw Omgevingsprogramma BOP 2022-2027 | Waterschap Vallei en Veluwe |
| Waterschap Vallei en Veluwe heeft allerlei maatregelen voorzien en deels uitgevoerd voor de beken en gebieden in haar beheergebied teneinde naast verbetering van de ecologische kwaliteit ook de invloed van zowel droogte als wateroverlast te beperken. Om de waterkwaliteit te laten voldoen aan de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) en droogte te bestrijden, moet de snelle afstroom van water worden tegen gegaan, water langer worden vastgehouden in de haarvaten en de uitspoeling van nutriënten naar het oppervlaktewater verminderd worden. | |
| Herstelprogramma beken in Natura 2000 gebieden op de Veluwe | Provincie Gelderland |
| Op 9 mei 2023 stelde Gedeputeerde Staten het herstelprogramma Beken vast. Met dit herstelprogramma behouden en verbeteren we standplaatsen en leefgebieden van planten en dieren die voorkomen in beken op de Veluwe. Dit doen we door de kwaliteit en hoeveelheid water in de beken waar mogelijk te verbeteren. | |
