| Schoonderbeek | sprengenbeek | Open in Atlas |
| Groevenbeek | sprengenbeek | Open in Atlas |
| Volenbeek | sprengenbeek | Open in Atlas |
| De Kronkel | Open in Atlas | |
| Korenmolen van het Huis Groevenbeek |
Bij Putten, aan de westzijde van de Oude Rijksweg 282, bevindt zich het sprengenstelsel Volenbeek. De meest zuidelijke beek is de Schoonderbeek. Wat meer noordelijk ontspringt de Groevenbeek die verder stroomafwaarts Volenbeek heet. Wanneer de Schoonderbeek en de Volenbeek bij elkaar gekomen zijn, gaan ze verder onder de naam De Kronkel naar het Nuldernauw. In 1660 vroeg Hendrik van Essen tot Helbergen en Vanenburg aan de Rekenkamer in erfpacht het ‘recht van ‘t waeter tot een pampiermoolentgen off anders, op seecker waeter komende van Grobbenbeeck … daer bij noch soude moeten trecken het waeter van Schoonderbeeck komende langes Jan Wijnkoops hoffstede’.
Het leidde tot de bouw van twee papiermolens: de molen van het Huis Vanenburg. Ongeveer dertig jaar later de molen van het Huis Schoonderbeek. Vooral de Topographische en Militaire Kaart (1850-1864) geeft een indruk van de diep ingegraven sprengen in de bovenlopen. Dit is ook ter plekke waarneembaar. De Volenbeek is een geplande ecologische verbindingszone tussen de Veluwe en het randmeer volgens de modellen Das en Kamsalamander.
Algemeen
In het gebied rondom Putten staan verschillende beekdelen droog. Het waterschap heeft in het BOP 2022-2027 het gebied rond Putten aangewezen als gebied waar maatregelen moeten worden genomen om de zoetwatervoorraad te vergroten. Dit kan door o.a. infiltratie van regenwater in de bodem en het vasthouden ervan, teneinde droogval van o.a. beken tegen te gaan.
Watertekort.
De beide sprengkoppen Schoonderbeek en Groevenbeek voeren al enkele jaren geen water meer, de vijver van landhuis oud Groevenbeek met daarin de uitgezette rivierkreeftjes wordt door een pomp op peil gehouden. Op dit moment is alleen de laatst nieuw gegraven sprengenbeek (Horseling spreng) watervoerend. Horseling was de laatste molenaar op de Telgtermolen .
Het zwembad van Putten ligt precies tussen de Schoonderbeek en de Volenbeekspreng. Het pompt al het benodigde water zelf op uit de bodem. Om die reden is in opdracht van het Waterschap en de Gemeente een werkgroep opgericht (Volenbeek), waarin o.a. ook vertegenwoordigd zijn de Bekenstichting, Natuur en Milieu Putten en Natuurmonumenten. Rond het zwembad zijn peilbuizen aangebracht waarin door een groepje vrijwilligers elke 14 dagen de waterstand wordt gepeild. Door deze monitoring kan worden vastgesteld wat voor invloed deze onttrekking op de omgeving heeft. Het doel is met deze gegevens beter beleid te kunnen maken ten aanzien van deze onttrekking van grondwater.
Schoonderbeektop
Oude kaarten geven aan dat oorspronkelijk de Schoonderbeek in de kasteelgrachten van kasteel Schoonderbeek ontsprong. Processtukken uit het begin van de 18e eeuw wijzen uit dat de Schoonderbeek niet uitsluitend uit sprengen uit het Zuiderveld gevoed werd, maar ook met water uit grachten van de havezate Schoonderbeek. In het kader van een civiel proces tussen de Heer van de Vanenburg en de Vrouwe van de Schoonderbeek werden op 21 april 1721 getuigen gehoord over de oorsprong van de beek. Getuige Hendrik Hendriksen Brom “olt 63 of 64 jaeren”, verklaarde niet precies te weten hoe oud hij was. Wel wist hij precies te verklaren ”dat het waeter uijt de Sloot van Schoonderbeek alsmede het waeter uijt het Zuervelt comt in die Sloot die over de molen loopt”. Eenzelfde verklaring legt getuige Rijckert Gijsbertsen af.(Die Sloot die over de Molen loopt = de Schoonderbeek)
Aan het einde van de Schoonderbeeklaan, waar het fietspad begint, liggen de huidige sprengkoppen aan de westkant in het bos. Het gebied is niet toegankelijk maar de sprengkoppen zijn vanaf het fietspad goed te zien. De beek stroomt naar het westen. Waar de beek de Telgterweg kruist, stond vroeger de Schoonderbeekse papiermolen.
Op deze beek hebben ooit 2 papier molens gestaan, in 1691 werd de molen van huis Schoonderbeek gesticht.
Het huidige Huize Schoonderbeek, bij het begin van de Schoonderbekerlaan in Putten, staat op de plaats waar dit kasteel gestaan heeft. Enkele restanten van de grachten zijn er nog zichtbaar .
Deze molen is in 1871 afgebrand op de restanten is later een boerderij gebouwd, de muurankers geven het bouwjaar nog aan 1872 de boerderij heet de” papiermeul”. De opleiding van de beek naar deze molenplaats is onduidelijk, maar na de molenplaats is de beek diep ingegraven en dat bepaalde het verval om de molen te laten werken. De beek is te volgen door een wandeling langs de Beekweg te maken. Verder stroomafwaarts ten westen van de huidige spoorlijn werd in 1661 of kort daarna de molen van huis Vanenburg gebouwd.
De oude molenplaats van de Vanenburgermolen, nu meestal droogstaand, is herkenbaar aan oud muurwerk bij de beekbedding van de, nu droge, oude opgeleide beek. Ooit was hier een brede beek door de samenvoeging van Volenbeek en Schoonderbeek voor de molenplaats. De oude beekloop van de Schoonderbeek is hersteld, de muren gerestaureerd en er is een cascade aangebracht. Bij de Vanenburgerallee mondt de Volenbeek in de Schoonderbeek uit. De beek kruist de Vanenburgerallee en stroomt vervolgens als de Kronkel naar het Nuldernauw.
Hendrik v Essen heer van de Vanenburg liet door het toen aanwezige heideveld een bypas graven naar de Volenbeek om zo het water van de Volenbeek net voor zijn molen bij de Schoonderbeek in te laten stromen .
“De Vanenburg “ oorspronkelijk een hofstede , later een landhuis en nu een kantoorgebouw , ligt wat meer zuidelijk aan de Vanenburgerallee.
Groevenbeek top
Deze beek loopt in het noordelijke deel van de gemeente Putten, ongeveer op de grens met Ermelo. Rond het landgoed en de beek zijn veel landschapselementen en gebouwen naar het landhuis of de beek vernoemd. Er is zelfs een wijn uit druiven van kas op landgoed.
Korenmolen van huis Groevenbeek.
In 1556 is er sprake van een molen op de Groevenbeek de korenmolen van het huis Groevenbeek, in 1563 wordt deze molen niet meer genoemd van deze molen is verder niets bekend, ook de molenplaats is niet bekend.
In de vijver van het huis Groevenbeek is door Natuurmonumenten de Europese rivierkreeft uitgezet. Omdat de Groevenbeekspreng te weinig of geen water geeft wordt de vijver door een pomp op peil gehouden. Achter de vijver van het huis Groevenbeek is hiertoe ook een stuw aangebracht.
Door het dal van de Groevenbeek zullen natuurlijke beekjes hebben gestroomd die al in de 14e eeuw voor een molen werden gebruikt. Om voor een betere watervoorziening te zorgen is men waarschijnlijk het eerst begonnen aan de oostzijde van het dal sprengen te graven. Deze sprengen liggen op het landgoed . De oude sprengen op het landgoed zijn verland, maar zijn nog steeds goed traceerbaar. De huidige eigenaar Natuurmonumenten, heeft deze sprengen gedeeltelijk hersteld en deze (zouden) de vijver vóór het huis moeten voeden .
De beek heeft ooit twee raderen achter elkaar aangedreven. Eén voor de papiermolen zelf en de andere in een apart gebouwtje ten behoeve van een ‘Hollander’, die de lompen tot vezels maakte.(Dit was de Telgtermolen)
Vanaf de spreng stroomt de Groevenbeek naar het westen gaat dan met een bocht naar het noorden langs landgoed Oud Groevenbeek. De oude beekloop van de Groevenbeek op dit landgoed is nu meestal droog. De beek, die weinig water voert, buigt daarna weer naar het westen en kruist vervolgens de Telgterweg. Waar de Watervalweg, een zijweg van de Telgterweg, en de beek bij elkaar komen, ligt een schilderachtige boerderij. Achter deze boerderij ligt een waterval. Het is de oude molenplaats van de voormalige Telgtermolen.
Het is onduidelijk waar de Groevenbeek overgaat in de Volenbeek. Omdat een vroegere spoorweghalte ‘Stopplaats Volenbeek’ heette zal de beek bij de kruising met de spoorlijn al de naam Volenbeek gehad hebben. Even ten westen van de spoorlijn lag naast de beek Huize Volenbeek.
De structuur van het landgoed met zichtassen is nog goed herkenbaar. Het huis is in 1847 afgebroken. De Volenbeek stroomt nu langs de Volenbekerweg tot aan de Vanenburgerallee, buigt dan scherp af naar het westen om samen met de Schoonderbeek over te gaan in de kronkel.
De Horseling(spreng)
Dit is een nieuwe beek. Gerrit Horseling, de laatste molenaar op de Telgtermolen, heeft deze laten graven buiten het landgoed. De nieuwe spreng ligt tussen de Groevenbeek en de Schoonderbeekspreng. Na ongeveer 1 km stroomt het water van de nieuwe beek in de Groevenbeek en gaat dan richting de Telgtermolen .
Deze spreng met beek zou eigenlijk de Horseling of Zuiderveld beek moeten heten. Er staat nu een infobord bij van de Groevenbeek (maar is het niet) de Groevenbeek ligt verderop bij het koetshuis.
- De Horseling(spreng) staat niet op de BAV aangegeven
