Dit artikel is verschenen in de Wijerd van december 2015
Tekst en foto’s Henri Slijkhuis
Wie over de Heerderweg van Epe naar Heerde rijdt, ziet bij de Adelaarsweg een groot bord aan de linkerkant van de weg waarop luxe landhuizen te koop worden aangeboden. Niets wijst meer op de aanwezigheid van papiermolen Norel, later het wasserijbedrijf “de Adelaar”, die hier heeft gestaan aan de Zuidelijke Horsthoekerbeek. Deze beek wordt soms Molenbeek genoemd. Het is de bovenste molen aan deze beek. De Zuidelijke Horsthoekerbeek is nu ter plaatse een vrij miezerig stromend watertje. Het is moeilijk voor te stellen dat er vroeger zoveel water heeft gestroomd, dat een waterrad in beweging gebracht kon worden. Vrij recent is het wasserijgebouw afgebroken. Hiermee is een stukje cultuurhistorie in de gemeente Epe verdwenen. In dit artikel zal ik ingaan op de geschiedenis van de papiermolen in Norel*. Eerst ga ik iets vertellen over de Zuidelijke Horsthoekerbeek.
Zuidelijke Horsthoekerbeek
Het komt slechts zelden voor dat bekenstelsels zo weinig natuurlijk zijn als de Horsthoekerbeken tussen Epe en Heerde. Dit bekensysteem is in zeer korte tijd aangelegd in een gebied waar vroeger nauwelijks water heeft gestroomd. De Noordelijke en Middelste Horsthoekerbeek moeten kort voor 1667 zijn gegraven, de Zuidelijke in 1668. In dat jaar krijgt de Heer van de Cannenburch toestemming van de Rekenkamer om een beek te graven in het “Noorler of Vembder Veen” beginnende aan het Hoge Veld en vandaar naar de “gemeine Grift”. Hij verwerft dit in erfpacht. Kort daarna (in ieder geval voor 1675) worden aan deze gegraven beek twee molens gesticht: de onderste molen (de molen in Vemde) en de papiermolen in Norel (1). Het sprengengebied van de Zuidelijke Horsthoekerbeek ligt ten westen van de oude spoorlijn, dat thans een fietspad is. Dit gebied heeft grote cultuurhistorische waarde. Als u vandaag de dag in het gebied wandelt, ziet u dat het met het onderhoud van de sprengen en ook met de bruggetjes over deze sprengen slecht gesteld is. Gemeente Epe en het Waterschap Vallei en Veluwe hebben hier samen nog een flinke klus te klaren.
Papiermolen
De oprichtingsdatum van de papiermolen in Norel is niet precies bekend, maar het moet tussen 1667 en 1675 zijn geweest. In 1675 duikt de molen voor de eerste keer in de archieven op. De eerste papiermaker is Jan Jansen van Boven. Het zit deze Jan niet mee in het huwelijksleven; hij trouwt drie keer en krijgt bij zijn vrouwen verschillende kinderen. Na zijn dood ontstaat er door uitkopen van mede-erfgenamen een zodanig grote schuld dat de kinderen de molen moeten verkopen. In 1773 wordt het verkocht voor f. 4000,- aan de hoogste schuldeiseres, mevrouw Jordens uit Diepenveen. De dochter van mevrouw Jordens verkoopt de molen 26 jaar later voor f. 6000,- aan Berendina Berghorst, de weduwe van de toenmalige pachter Jan Jonker. Ze maakt daarmee een mooie winst op de molen. De naam Jonker blijft tot 1932 aan de molen verbonden. Een periode van ruim 130 jaar. Rond 1900 wordt de molen omgebouwd tot een wasserij (2).
Van lompen tot papier
In de molen van Jansen van Boven in Norel en ook in de rest van de Veluwse papiermolens, wordt papier gemaakt van de vezels in lompen. Oude kleren worden eerst gescheurd en gesneden, wat nogal ongezond werk is door de stofvorming. Dit werk wordt vooral uitgevoerd door vrouwen, kinderen en bejaarden. De door waterkracht aangedreven hamers stampen de vezels uit de lompen met water tot er een dikke brij ontstaat. Deze wordt op een zeef geschept en geschud tot het meeste water eruit is en de vezels een dun laagje vormen. Tussen vilten lappen wordt het vocht er verder uitgedrukt. Na een dag kan het papier aan waslijnen te drogen worden gehangen. Een paar dagen later is het papier droog en kan het verkocht worden.
Wasserij
In 1897 wordt de molen in Norel omgebouwd tot wasserij. G.J.Jonker laat in 1912 een stoommachine plaatsen. Jonker heeft het bedrijf in 1910 gekocht voor een bedrag van f. 18.358,- Na het plaatsen van de stoommachine wordt er geen waterkracht meer gebruikt. Het is een “Stoomwasscherij” geworden. In 1932 neemt M. Bos de wasserij over en gaat over op elektriciteit. De stoomketel blijft gebruikt worden voor het leveren van warm water. In 1939 breidt hij het bedrijf uit. De productie is flink toegenomen en uitbreiding is een logisch gevolg. In 1949 wordt J. Bagerman eigenaar. Het bedrijf wordt dan “Wasserij de Adelaar” genoemd. Die naam blijft bestaan tot 1991. Het bedrijf wordt in dat jaar omgedoopt in Euro-Lin B.V.(3). In 2006 gaat de wasserij failliet en sluit de deuren.
Veel papiermolens zijn eind negentiende eeuw verbouwd tot wasserijen. Een dergelijke verbouwing is relatief eenvoudig. Het is voldoende om een waskuip (draaiton) te plaatsen die door de waterraderen in beweging wordt gebracht. Het heldere en zuivere Veluwse sprengenwater is bij uitstek geschikt voor de witwasserij. Hangzolders en droogschuren blijven bruikbaar, doordat in plaats van vellen papier er nu gewassen textiel opgehangen kan worden (4).
Het einde
Na het faillissement van Euro-Lin worden de bedrijfsgebouwen nog een aantal jaren gebruikt voor de opslag en verhuur van verschillende soorten machines. Een aantal jaren geleden zijn er plannen gemaakt om de gebouwen af te breken en op de kavel appartementen te bouwen. Onlangs heeft de afbraak daadwerkelijk plaats gevonden en is het terrein bouwrijp gemaakt. Thans is het voornemen om er luxe landhuizen neer te zetten. Momenteel herinnert vrijwel niets meer aan de molenplaats. Alleen een paar bielzen markeren de plaats waar vroeger het waterrad heeft gedraaid.
*Norel is een buurtschap ten noorden van Epe
**artikel is ook gepubliceerd in Ampt-Epe nr. 204, september 2015
Noten
- J. Renes e.a., Het Veluwse sprengenlandschap; een cultuurmonument, p.135-136
- H. Hagens, p. 168
- Idem
- J. Renes e.a., Het Veluwse sprengenlandschap; een cultuurmonument, p. 78
Literatuur
- Hagens, H., Op kracht van stromend water, Hengelo 2000
- Renes, J. e.a., Het Veluwse sprengenlandschap; een cultuurmonument, Wageningen 2002
- Slijkhuis, H., Cultuurhistorie Horsthoekerbeken, in: Wijerd jg 35, nr. 3, september 2014
