| Beek over het Hontsveld | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Coldenhovense Beek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Eerbeekse Beek | natuurlijke beek / sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Emperbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Gravinnebeek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Hoendernesterbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Hulskamperspreng | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Tondense Beek | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Voorstonden | Open in Beken Atlas Veluwe | ||
| Voorstondense Beek | Open in Beken Atlas Veluwe |
Algemeen
Er is een plan in voorbereiding (2023) door Provincie Gelderland in samenwerking met het Waterschap om in Natura2000 gebieden maatregelen te nemen bij de beken ten behoeve van het ecologisch herstel. U moet denken aan een optimalisatie van het hydrologisch systeem en maatregelen ter bescherming van specifieke Habitattypen, zoals bijv. de beekprik en de ijsvogel. Ook wordt nagegaan in hoeverre de beekprik in de Eerbeekse beek stroomopwaarts kan trekken. De sprengkoppen van de Coldenhovense beek en de Gravinnebeek vormen onderdeel van dit plan.
Waterschap Vallei en Veluwe heeft in het BOP 2022-2027 allerlei maatregelen voorzien om in dit gebied voor de beken en omliggende gebieden om naast verbetering van de ecologische kwaliteit ook de invloed van zowel droogte als wateroverlast te beperken. Zie voor gedetailleerde gebiedsopgaven het BOP. Om de waterkwaliteit te laten voldoen aan de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) en droogte te bestrijden, moet de snelle afstroom van water worden tegen gegaan. In dit gebied betreft het een integrale gebiedsopgave omdat ook de water inclusieve ontwikkeling in en om steden en dorpen, de vergroening en energie wordt meegenomen. Hiernaast wordt ook gekeken naar andere technische ontwikkelingen zoals dynamische waterwinning in het gebied aan de oostzijde van de Veluwe en in het IJsseldal.
Eerbeekse Beek
De Eerbeekse Beek is van oorsprong een natuurlijke beek. De bovenloop, de Coldenhovense Beek, is voor een belangrijk deel gegraven. De Eerbeekse beek ontvangt zijn water uit twee sprengensystemen. Het meest noordelijke stelsel wordt wel aangeduid als de Gravinnebeek. Dit stelsel heeft lange tijd droog gestaan, maar is met behulp van vrijwilligers weer open gegraven en heeft op dit moment (2023) in een beperkt aantal beekdelen weer stromend water. Het andere stelsel heeft vijf sprengkoppen waarvan alleen de twee meest westelijke water leveren.
Het water van de Eerbeekse Beek komt uit in de Hoendernesterbeek, een oude IJsselarm.
Coldenhovense Beek top
Bij deze beek stonden drie adellijke huizen: Huize Coldenhove (ook wel als Kaldenhove bekend), Huis te Eerbeek en Huis Voorstonden. De beide laatstgenoemden bestaan nog, de eerste is al lang verdwenen. Al deze huizen hadden waterpartijen als vijvers en grachten. Behalve voor de vulling van hun grachten en vijvers, hebben de eigenaren het water ook gebruikt voor watermolens. Zo waren er papiermolens bij Coldenhove, de molens van het Huis te Eerbeek en de molens van Huis Voorstonden.
De grote uitbreiding van het aantal papiermolens vond plaats in het midden van de 17e eeuw. In deze periode zullen de sprengen zijn gegraven: een zuidwestelijke tak boven het Huis Coldenhove en een noordwestelijke tak die onder het huis in de hoofdbeek uitkomt. Die noordwestelijke tak voerde water aan uit het Gravenveentje. In 1668 sprak de eigenaar van het Huis te Eerbeek, Goswin de Bueninck, de hoop uit dat hij dit watertje, dat toen enkele jaren oud was, voldoende kon verbeteren om een papiermolen aan te drijven. Het duurde nog tot 1718 voor het Kerstens Molentje (ook wel Nieuwe Molen genoemd) daadwerkelijk werd gebouwd. Oostelijk van de Harderwijkerweg stonden aan de Eerbeekse Beek de beide Schoonmansmolens en midden op de voormalige Enk de papiermolen Het (oude) Klooster.
Gravinnebeek top
Aan de Gravinnebeek, ongeveer halverwege de afstand tussen sprengen en uitmonding in de Eerbeekse beek, bevond zich het Kerstens Molentje.
Hieraan herinneren nog de nu droogstaande opgeleide bovenbeek, een ruïne van een waterval opgebouwd uit twee boven elkaar liggende gedeelten en een iepen-opslag. De iep was voor molenaars een belangrijke boom. Het hout werd gebruikt voor molengoten en assen van molenraderen. Eind 2022 is de Gravinnebeek weer deels watervoerend geworden als gevolg van werkzaamheden van enkele jaren door een vrijwilligersgroep. Een echte verbinding met de Coldenhovense beek ter plaatse van de Boshoffweg is er echter niet.
De belangrijkste sprengen van de Eerbeekse Beek liggen verder naar het zuidwesten. Het noordelijke deel hiervan bevat rijkelijk water. Dit in tegenstelling tot de zuidelijke tak, die droog staat. In de noordelijke tak bevindt zich na de samenvloeiing van de beide sprengen een waterval.
Voorstondense Beek top
In de periode vanaf circa 2010 is de noordelijke tak van de Coldenhovense beek opnieuw ingericht door het waterschap. De sprengkoppen zijn schoongemaakt en zijn weer watervoerend. De beek is opnieuw ingericht en beschoeid en er zijn voorzieningen voor wandelaars aangebracht. Ook is een zoelplaats voor het wild langs de Boshoffweg gemaakt. De beek is nu om het fabrieksterrein van Coldenhove papier geleid met een aansluiting op een nieuwe blusvijver op dit fabrieksterrein. Het verontreinigde deel onder de fabriek is blijven zitten en afgesloten van de beek. De nieuw gegraven beek stroomt via een vistrap om het terrein weer terug naar de Boshoffweg aan de oostzijde van het complex. Ter plaatse van het fabriekscomplex was de vroegere molenplaats van de Bovenste Papiermolen op Coldenhove of Hummense Molen. De Coldenhovense beek stroomt vervolgens langs het zwembad naar een industrieterreintje aan de Karel van Gelreweg. Op de oude molenplaats van de Onderste Papiermolen op Coldenhove staan nu het fabriekje van Begro BV, en op de andere oever het bedrijf Stork-Veco BV. De beek is voor deze molenplaats over een kort traject opgeleid. Tussen beide bedrijven ligt een klein watervalletje gevolgd door een kort aflopend traject (over een stenen ondergrond). Bij Stork Veco is de beek overkluisd. Het gedeelte hierna tot aan de Harderwijkerweg is eveneens opnieuw ingericht en beschoeid. Voorbij de samenvloeiing met de Gravinnebeek is er ten westen van de Harderwijkerweg een kort opgeleid gedeelte.
Het bovengrondse deel van de Eerbeekse beek oostelijk van de Hardewijkerweg, tot ongeveer het centrum van Eerbeek, moet nog door het Waterschap opnieuw worden ingericht. Deze werkzaamheden zijn voorzien in 2023. Het deel van de beek vanaf het centrum van Eerbeek tot aan de Oliemolen is al wel uitgebaggerd en opnieuw ingericht. Oostelijk van de Harderwijkerweg staat het fabriekscomplex van ‘De Hoop’, nu DS Smith, waar voorheen de Schoonmansmolens stonden: de Coldenhover Molen (bovenste Schoonmansmolen) en de Onderste Schoonmansmolen. De beek stroomt overkluisd onder het complex door. Voor het gebouw staat een kollergang, een werktuig uit de oude molen.
Ter hoogte van de Smeestraat begint een volgende opleiding. Aan de Kanaalweg staat hier het café-restaurant en zalencentrum Van Zadelhoff. Van Zadelhoff werd in 1942 eigenaar van de later verwijderde Korenmolen van het Huis te Eerbeek. Aan het zalencentrum vast gebouwd staat de geheel gerestaureerde Oliemolen. Dit unieke monument is de enige nog bestaande door waterkracht aangedreven oliemolen op de Veluwe. De oliemolen is compleet en is in 2007 weer gereviseerd.
Achter het gebouw bevinden zich de goot en het rad. Het horecabedrijf is voortgekomen uit een eenvoudig café waar klanten van de molen op hun daar bereide producten konden wachten. Vanuit de opleiding kunnen de vijvers van het Huis te Eerbeek van water worden voorzien. In 2015 zijn de vijvers gerestaureerd/uitgediept en van een nieuwe beschoeiing voorzien. Er zijn nieuwe voorzieningen bij de aansluiting met de beek aangebracht, waardoor er voldoende water uit de vijver kan worden gebruikt om de oliemolen in het weekend te laten draaien ten behoeve van belangstellende toeristen. De verwachting is dat wanneer ook het deel van de Eerbeekse beek na de Harderwijkerweg is heringericht is, en is voorzien van een bodemafdichting, dat er nog meer water bij de molen kan komen, zodat deze ook door de week kan worden gebruikt voor scholingsdoeleinden. Ook bij speciale evenementen draait de molen. Daarna gaat de Eerbeekse beek via een duiker onder het Apeldoorns Kanaal door. Voorbij het kanaal ligt een retentie-overstortvijver, die moet voorkomen dat bij piekafvoeren verdund rioolwater in de beek terechtkomt.
Oostelijk van de Hallsedijk liggen een paar vijvers die indertijd aangelegd zijn om zwevend vuil te laten bezinken. Ze zijn nu in eigendom van de Vereniging Natuurmonumenten die ze wil saneren omdat ze een broedplaats zijn van de zeldzame knoflookpad.
Vanaf de vijvers is de beek enigszins opgeleid tot aan de molenplaats ‘De Haer ‘, aan de Haarweg. Op de linker beekoever staat een hoog bakstenen gebouw, dat inwendig verbouwd is tot woonhuis. Bij de inrit liggen stenen uit de kollergang. Er is een meetstuw van het Waterschap, die de plaats inneemt van de voormalige waterval. Vanaf hier heet de beek Voorstondense Beek. Verderop is de beek gebruikt ten behoeve van de waterpartijen van Huis Voorstonden. De waterpartijen liggen op verschillende niveaus. De Voorstondse beek staat gedurende het jaar voor een groot deel droog. De Voorstondense beek eindigt als Hoendernestbeek in de IJssel. Op dit beekdeel komen ook nog uit de Tondense beek, de Emperbeek en de beek over het Hontsveld.
Van de voormalige molens op Voorstonden is vrijwel niets overgebleven. De boerderij ‘De Watermolen’ is het wel herbouwde muldershuis.
Oekensche beek
Na de onderdoorgang van de Eerbeekse beek onder het Apeldoorns kanaal, lig aan de zuidzijde ook de Oekensche beek. De beek heeft geen aansluiting met de Eerbeekse beek en hoort in feite niet tot het Eerbeekse bekenstelsel, maar we vermelden deze beek hier wel. Omdat ze deel uitmaakt van het ontwikkelingsplan WaardeVOL Brummen. Zie hiervoor ook hetgeen geschreven staat bij de Brummense beek. De Oekensche beek loopt in westelijke richting naar de IJssel waar de beek uitkomt bij het gemaal F.C. Colenbrander, net noordelijk van de brug over de IJssel in de N348. Ook de Voorstondense beek is onderdeel van dit project.
Het Project WaardeVOL Brummen is een project van Waterschap Vallei en Veluwe, Provincie Gelderland en Natuurmonumenten.
Papierfabrieken top
In tegenstelling tot veel papiermolens uit vroeger eeuwen elders op de Veluwe, is het met vele van deze ondernemingen in Eerbeek goed gegaan: nergens op de Veluwe vinden we op een dergelijk klein oppervlak zoveel papierfabrieken voortgekomen uit oude papiermolens. Uit de bovenste papiermolen (Hummense molen) van Coldenhove kwam Coldenhove Papier voort, uit de Schoonmansmolen de papierfabriek DS Smith, voorheen De Hoop en uit Het (oude) Klooster de fabriek Mayr-Melnhof. Door de alom tegenwoordige papierindustrie kan Eerbeek met recht aanspraak maken op de titel ‘Paper City’.
Hooilanden
Ook van de Eerbeekse Beek is een soort agrarisch medegebruik bekend. Met de geërfden van de marke van Hall en Eerbeek was indertijd overeengekomen dat zij het recht hadden van de beek gebruik te maken om de hooilanden te bevloeien Het doorgraven van de beekwallen mocht niet vaker dan tweemaal per jaar plaatsvinden. Verder moest dit ten minste drie dagen tevoren gemeld worden aan de papiermaker op de Haar, die op zijn beurt de korenmolenaar van Voorstonden moest waarschuwen.
april 2023
