Het stelsel van de Heerder beken

Beschrijving van het beekstelsel

De noordelijke tak van de Heerderbeek wordt gevoed door 9 sprengenkoppen, gelegen in Hoornerveen. Het is een kleinschalig, wijd vertakt stelsel met sprengenlopen die ingeklemd liggen tussen particuliere tuinen en gevarieerd grondgebruik. Aan deze beekloop heeft een molen gestaan (ca. 1834-1914). Het was een grutmolen die later werd omgebouwd tot de ‘Wasserij ‘Molenbeek’. De wijerd aan de Beeklandseweg is niet oorspronkelijk. Deze is in het begin van de vorige eeuw aangelegd om een waterturbine te voeden. Deze turbine zorgde voor elektriciteit en stromend water in de voormalige molenaarswoning; het ‘Huis Molenbeek’. De turbine is nog altijd aanwezig. De beek is gedeeltelijk, direct boven de wijerd, opgeleid. Na de molenplaats voegt de beek zich in de bebouwde kom van Heerde samen met de andere twee beeklopen.

De middelste tak van de Heerderbeek is aangelegd door Luyer Daendels, Scholtus van Heerde. Deze kreeg in 1669 toestemming om een water uit het Heerder Veen bij de Putjesberg te leiden en daarop zoveel papiermolens te leggen als het verval van het water zou toestaan. Deze beek ontstaat uit 13 sprengenkoppen, verdeeld over een groot aantal sprengenlopen, die gelegen zijn in het bosgebied ten zuiden van het Heerderstrand, in het Heerder Veen en in het gebied Kolthoorn. Het is een heldere beek, die in Heerde ook wel als de ‘blanke beek’ werd aangeduid. Bij de aanleg van het Heerderstrand, in de 70’er jaren van de vorige eeuw ontstaan voor de zandwinning ten behoeve van de A50, werd een kleischot doorgegraven. Dit had een verandering van de grondwaterstand in de directe omgeving tot gevolg, waardoor een deel van de noordelijke sprengen van de middelste Heerderbeek droogviel. Ook tegenwoordig is de watervoering van dit gedeelte van de beek problematisch. Dat wordt anders wanneer de beek de A50 is gepasseerd. Daar wint de beek aan water en voegen  twee sprengenlopen (Kolthoorsne Sprengen) zich aan de middenloop toe. Vanaf deze plek is de beek opgeleid tot aan de molenplaats van de ‘Papiermolen De Beek’. Deze molen uit 1675 werd later omgebouwd tot een wolkammerij, papiermolen en vervolgens wasserij (tot ca 1930). Nu markeren een woonhuis en de waterval de oude molenplaats. De molen kende geen wijerd. De middelste Heerderbeek voegt zich ten zuiden van de ‘Molen van Volkers’ samen met de andere twee beeklopen.

De zuidelijke tak van de Heerderbeek ontspringt in 6 sprengenkoppen in het Bakhuisbosen ligt ongeveer in het midden van het oorspronkelijke smeltwaterdal. Enkele sprengenkoppen zijn verloren gegaan. Deze beek voert ijzerrijk water (rodolm) dat alleen geschikt was voor de aandrijving van de molens. Delen van de Heerderbeek zijn ook te beschouwen als een kwelbeek, voornamelijk daar waar de beek door een lager gelegen, oorspronkelijk moerassig gebied loopt. Bij de aanleg van de A50 is de beek onder de weg geleid. Direct stroomafwaarts daarvan heeft de ‘Nieuwe of Kleine Molen op Steensvoort’ (ca. 1648-1848) gestaan. Dit is altijd een papiermolen geweest. De beek is over korte afstand voor de molen opgeleid; een wijerd ontbreekt. Daarna stroomt de beek parallel aan de middelste Heerderbeek. Slechts een smalle beekwal houdt de twee beeklopen gescheiden. Vlak voor de samenkomst met de middelste tak van de Heerderbeek heeft waarschijnlijk een koren- of eekmolen gestaan van het Klooster Hulsbergen. Vanaf 1499 bevindt zich hier de ‘Korenmolen te Heerde’, die tegenwoordig de ‘Molen van Volkers’ heet. De zuidelijke tak van de Heerderbeek is vanaf de Kamperweg tot aan de wijerd opgeleid. De huidige molen is  in 1924 na een brand herbouwd naar zijn huidige vorm, maar in de jaren ‘60 kwam er een eind aan de maalderij. Vanaf 2018 vindt er weer reuring plaats en draait er weer een waterrad (dit keer ten behoeve van de stroomopwekking), er werd een waterbelevingsplek aangelegd en anno 2024 bevindt een ‘eetwinkel’ zich in het vroegere molenpand. Niet ver van deze plek verenigt de beekloop zich met de overige twee lopen en heet dan de Heerderbeek.

Deze gezamenlijke beekloop (Heerderbeek) vervolgt z’n traject door de bebouwde kom van Heerde. Ter hoogte van de Zwolseweg stond een onderslagmolen. Het zou een molen met twee raderen zijn geweest. Meer gegevens hierover ontbreken. Vanaf de Zwolseweg splitst de Heerderbeek zich weer in drie verschillende beeklopen. De middelste tak blijft de Heerderbeek heten. Men bevindt zich dan op het Landgoed Vosbergen: een bijzonder landgoed met hoge natuur- en cultuurhistorische waarden. Het dateert uit de zestiende eeuw; het Huis Vosbergen dateert uit 1623 en is omgeven door een dubbele gracht. Deze grachten zijn later aan de noordzijde van het huis doorgegraven en met elkaar verbonden tot een vijver. Op Landgoed Vosbergen hebben aan deze beek drie watermolens gestaan (zie inzet  ‘Molens op Vosbergen’), maar ook nu nog is de beek functioneel. Zo voedt hij onder meer de ijsbaan naast het Huis Vosbergen. Waarschijnlijk is deze ijsbaan, met de naam ‘De Snuijvert’, vroeger een zogenaamde vloeiweide geweest. Deze bemestte het weiland met het mineraalrijke water uit de beek. In de benedenloop van de Heerderbeek bevindt zich naast ‘De Snuijvert’ een vistrap, waarna de beek in een verbreed gedeelte op het Apeldoorns kanaal afwatert.

De overige twee beeklopen op het landgoed liggen aan de noord- en zuidzijde. De zuidelijke beekloop  (Bovenbeek Heerde), voedt de dubbele gracht van Huis Vosbergen. Vanwege de fundering van het huis is een constant waterpeil in de gracht van groot belang. Het waterpeil wordt bepaald door een regelstuw aan de noordoostzijde, waar de gracht afwatert op de Heerderbeek. De noordelijke beekloop ( Bosbeek Vosbergen) loopt bovenlangs het landgoed via de Beek Vosbergen tot aan het Apeldoorns kanaal en ontwatert enkele kwelrijke weilanden.

Via een terugslagklep watert hij af in het Apeldoorns Kanaal. De klep dient om onderlopen van de achterliggende gronden bij hoge waterstand in het kanaal te voorkomen. In de loop der tijden hebben ten behoeve van de landbouw enkele aanpassingen (duikers en vergravingen) plaats gevonden.