Oktober 2014. Het is leuk als mensen reageren op de artikelen die we op de website en in de Wijerd publiceren. In het artikel over de Nijkerkse waterlopen werden aan het eind de volgende de intrigerende vragen gesteld: ‘Wanneer is het Kanaaltje vanuit Zwartebroek’ gegraven? Wie heeft er opdracht voor gegeven? Wie hebben dit kanaaltje gegraven?’ Van Nic Zuurdeeg ontvingen we onlangs de volgende reactie op deze vragen:
Beste Mensen,
Weer met belangstelling het artikel gelezen over de Nijkerkse waterlopen met heldere kaarten en figuren met dank daarvoor. De besluitende vraag wanneer en door wie is het Kanaaltje van uit het Zwartebroek gegraven is een leuke uitdaging voor de lezers.
Helaas kan ik niet helpen te verklaren aan de hand van een publicatie, waar vooral Heemschut altijd op hamert, wil het gepubliceerd mogen worden. Maar ik heb wel een hypothese die mogelijk een handvat geeft waar en naar wat je kunt zoeken om het antwoord boven water te krijgen.
Het kanaaltje uit het Zwartebroek tot de samenkomst met de Breede beek negeert namelijk het logisch gegroeide ontginningskavel patroon. Vooral de halve maancirkel om het Zwartebroek( 2) doorsnijdt scheef de kavels zodat er onmogelijke driehoeken zijn ontstaan. Dit wijst mijns inziens op een latere ingreep die niets van doende had met de inrichting van het kavelpatroon van het gebied tussen de Leemweg en de Blankenhoefseweg. Mogelijk is dit gebied voor het kanaal wel ingericht met een visie op vloeiweiden landbouw met behulp van water aanvoer van uit Appel. Hiernaar wijst de laakachtige (dus afvoerende) waterloop langs de Leemweg op de top.kaart van 1830/55.
In de jaren negentig begeleidde ik een studentenscriptie Larenstein van o.a. Nicole Binnendijk naar de vloeiweiden relicten op het landgoed Appel van de Schimmelpenninks. De studenten ontdekten merkwaardige koppelingen om vloeiwater te generen. (Mijn exemplaar van dat rapport is naar het vloeiweide archief op het Lankheet. Maar het zou mij niet verbazen dat er door mij ook een fotokopie is gestuurd naar het archief van de Bekenstichting.) Dit naar aanleiding van een artikel van mij over deze vloeiweiden in de Wijerd (ik denk in 1991). Het gebied om Appel is duidelijk een actief kwel- en brongebied. Hierop wijzen o.a waterhardlaagjes (publikatie van dit fenomeen door Booij Stiboka bij Coevorden) die we ook hier aantroffen toen we een profielkuil groeven ergens in de buurt van de Appelse basisschool meen ik mij te herinneren)
Goed, wat ik hiermee wil zeggen is dat het gegraven kanaaltje waarschijnlijk bedoeld was om kwelwater af te tappen uit dit gebied. Ik weet niet of de toponiem Zwartebroek is te relateren aan de toponiem van het Zwarteveen boven de Wiersse bij Ruurlo, een enigszins vergelijkbare bodemsituatie. In dat gebied had in 1991 een ruilverkavelingswerk plaats. Dit was toen het derde droge jaar op een reeks. De Rijn had in september zijn laagste afvoer ooit. De Achterhoek stond droog en de verdrogingsproblematiek werd een aandachtspunt. Tijdens dat jaar werden in dat toen gortdroge Zwarte veen enkele honderden meters verdichtingswaterloop gegraven. De profielen tekenden de waterhardlaagjes . Dit verschijnsel en de werking ervan was onbekend. Het verschijnsel komt erop neer dat er tijdens de laatste ijstijd toendraveenmos is kapotgevroren en het hieruit vrijkomende zeer fijne humusmateriaal op drift ging met het inzijgend water en vervolgens meegevoerd werd met het grondwater. Deze zeer fijne humus deeltjes zetten zich vast op plaatsen waar een textuurverandering in de bodem voorkomt en sluiten dan de boel af vooral daar waar een kwelbaan naar de oppervlakte wil komen. Het gevolg van zo’n afsluiting in de verticale grondwaterbeweging is dat de kwel ondergedoken blijft om dan verder in een lager gelegen kwelzone boven te komen (het principe van de artesische bron) . De waterhardlaagjes zijn vaak niet dikker dan een euromunt. Na het doorgraven van de waterhardlagen in het toen gortdroge Zwarte veen stonden deze binnen 24 uur vol water. Het effect tekende dubbel omdat er nog geen afvoer verbinding was met de Veengoot. Het Zwarte veen afhankelijk van stagnerend regenwater was een kwelgebied geworden.
Maar dit terzijde.
Als je de hypothese volgt dat het kanaaltje naar het Zwartbroek een aftappende functie had, waarvoor zou men dat water dan gebruiken? Ik doe een suggestie;
Het is te begrijpen dat men tegenwoordig in dit gebied niet meer kan denken aan een Nijkerk aan een zilte Zuiderzee. Vooral de Arkemheemsche polder zal ongetwijfeld met een verziltingsprobleem te maken hebben gehad. Deze kwellende verzilting in een zeepolder , als gevolg van de stijgende zeespiegel die de Zuiderzee vormde, wordt normaliter bestreden met zoet water dat door een kleiner soortelijk gewicht ongemengd op de zoute kwel komt te staan en daarmee deze zoute kwel met een vast polderpeil voldoende onder het maaiveld weet te houden om landbouw mogelijk te maken. Maar waar haal je hier voldoende zoetwater vandaan. Opleidende waterlopen (zeg de meeste vloeibeken) zijn vaak van origine breed en ondiep. De toponiem Breede Beek zou daar op kunnen wijzen.
Al jaren hoop ik dat er ook een verklaring komt voor de toponiem Schuitebeek die door haar ondiepte nooit voor scheepvaart kan dienst hebben gedaan. Het min of meer parallel aan de voormalige Zuiderzee kust lopende traject van deze beek wijst eerder op het met schutten opzetten van zoetwater dat men hier uit tal van Veluwse beeksystemen aftapte om het vervolgens op meerdere punten de polder Arkemheem in te kunnen laten lopen. In die zin zou de naam Schuitenbeek een verbastering kunnen zijn van Schuttebeek (beek waarin een schot geplaatst werd om het water vast te houden dan wel te distribueren). Een toponiem die voorkomt in de Achterhoek als er op een bepaalde plaats water werd vast gehouden voor bevloeiingen.
Helaas weer een lang verhaal maar misschien helpt het met zoeken naar een verklaring van het kanaaltje. Mogelijk is er in de geschiedschrijving van de polder Arkemheem iets gemeld hoe ze het polderpeil op niveau konden houden met zoet water uit het achterliggende gebied.
Succes!
Vr Gr Nic Zuurdeeg
