| Bron op de Zilverberg | bron | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Gielenbeek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Oorsprongbeek | bronbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Seelbeek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Slijpbeek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Spreng op de Hemelse Berg | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Zuiderbeek | sprengenbeek | Open in Beken Atlas Veluwe |
Algemeen
Waterschap Vallei en Veluwe heeft allerlei maatregelen voorzien en deels uitgevoerd voor de beken en gebieden in de Vallei teneinde naast verbetering van de ecologische kwaliteit ook de invloed van zowel droogte als wateroverlast te beperken. Zie voor gedetailleerde gebiedsopgaven het BOP 2022-2027. Om de waterkwaliteit te laten voldoen aan de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) en droogte te bestrijden, moet de snelle afstroom van water worden tegen gegaan. In dit gebied specifiek ook in relatie tot waterveiligheid van het buitendijks gebied.
Er is ook een plan in voorbereiding (2022) door Provincie Gelderland in samenwerking met het Waterschap om in Natura 2000 gebieden maatregelen te nemen bij de beken of delen hiervan ten behoeve van het ecologisch herstel. De beekjes en bronmilieus binnen het maatregelgebied zijn zeer karakteristiek voor het deelgebied binnen de Veluwe maar staan onder druk van vervuiling, recreatie, erosie en invasieve exoten. Ook is onvoldoende bekend in hoeverre hydrologische condities en erosiegevoeligheid op orde zijn om extreme droogte en zware regenval te kunnen opvangen. U moet denken aan een optimalisatie van het hydrologisch systeem en maatregelen ter bescherming van specifieke Habitattypen, zoals bijv. de ijsvogel en de waterranonkel.
Seelbeek
De Seelbeek ontspringt in een elzenbroekbos het ‘Elzenpasje’ bij Doorwerth stroomt boven langs Heveadorp en komt uit op de Neder-Rijn. Deze beek heeft een flink verval: op één kilometer lengte dertig meter. Het dal werd 4000 jaar geleden al bewoond, het was een goede woonplek: beschut, hoog en droog aan de randen en het drinkwater van de beek vlakbij. In de Rijnvallei loopt een oeverwal tot vlak bij (het oude) Driel. Hier was een doorwaadbare plaats en via het Seelbeekdal werd de Veluwe beklommen. Het dal was onderdeel van de handelsroute Duitsland-Nijmegen-Veluwe. Dezelfde Hessenweg kruist meer naar het noorden de Papiermolenbeek in het Heelsums beekdal.
Het in verval geraakte waterfiltergebouw, een gemeentelijk monument gebouwd in 1908, is in 2018 in opdracht van de Bekenstichting geconsolideerd en in erfpacht overgedragen aan Geldersch Landschap & Kasteelen.
In 1908 is aan de beek een ‘waterfiltergebouw’ met een reinwaterkelder gebouwd. Dit is een groot ovaal gebouw, waar via een schuif beekwater kon worden ingelaten. Het beekwater werd nog verder gezuiverd in een grindbed. Ten zuiden van de filterkelder ligt een grote ondergrondse opslagkelder voor het water. Van hieruit werd het water door pijpen naar de diverse gebouwen van modelboerderij het ‘Huis ter Aa’ (een voorbeeld van moderne zuivel bedrijfstechniek en hygiëne in het begin van de vorige eeuw) gepompt. Dit unieke waterfilter staat op de gemeentelijke monumentenlijst en is begin 90’er jaren van de 20e eeuw (deels) gerestaureerd.
In 2015 heeft de Bekenstichting, in samenwerking met een inwoner van Heveadorp, een bouwkundig vrijwilliger uit Bennekom en de gemeente Renkum, een consolidatieplan met begroting opgesteld. Daarna volgde een periode van fondsenwerving. Uiteindelijk werd het benodigde bedrag in het najaar van 2016 gerealiseerd. In 2017 werd de aanbesteding gehouden en de uitvoering van de consolidatiewerkzaamheden vond in de periode oktober 2017 tot en met mei 2018 plaats.
Aansluitend heeft het waterschap Vallei & Veluwe naast het waterfiltergebouw een waterspeelplaats aangelegd.
Het ‘Huis ter Aa’ bestaat niet meer. Op die plek werd vanaf 1915 de rubberfabriek Hevea, met een dorp voor de medewerkers, in het beekdal gebouwd. Door deze industriële activiteit werd het prachtige dal verwoest. Er stonden twee fabrieken: één vlak boven het dorp en één beneden bij de beek. De beekloop is bij de aanleg van de fabriek verlegd, de oevers deden dienst als stortplaats. In de beekloop lag een brandvijver en onderaan liep de beek onder de fabriek door. De Seelbeek werd gebruikt voor de afvoer van overtollig fabrieksvuil. In de 80’er jaren van de 20e eeuw zijn de fabrieken afgebroken (er kwam een nieuwe fabriek naast Van Gelder Papier in het Renkums beekdal) en op de opengevallen plekken werden huizen gebouwd.
Gielenbeek top
De Gielenbeek (ook Beek op de Hemelse Berg genoemd), is een sprengenbeek met onderweg veel kwel in de beekbodem vooral op het Kerkenpaadje. Dit is een heel oud kerkpad van het Drielse veer naar de kerk aan de Benedendorpsweg. De beek ontspringt bij de Hemelse Berg, loopt door vijf vijvers en stroomt in de uiterwaard in de Leigraaf. Langs de vijvers liggen fraaie elzenbroekbosjes.
De voormalige molenplaats van de Oosterbeekse Korenmolen is te bereiken via het kerkenpaadje. De Oosterbeekse korenmolen wordt naar een latere eigenaar ook wel de watermolen van Hooijer genoemd. De molen stond op de plaats van de huidige villa Dennenoord. De Wijerd van de molen werd vijver. De Papiermolen op de Hemelse Berg stond aan de beek op de plaats van de grote vijver die ‘de Nieuwe vijver’ of ‘de Zwanenvijver’ wordt genoemd. Deze vijver is in 1863 gegraven, op de plek waar eerst een villa stond. De beek is ook gebruikt in de parkaanleg bij het huis ‘De Hemelse Berg’, eind 18e eeuw.
Oorsprongbeek top
Op de Zuid-Veluwe ten westen van Oosterbeek, stroomt de Oorsprongbeek. Het is een bronbeek die later door sprengen is vergroot. De beek ontspringt hoog op de stuwwal en stroomt door een bebost, parkachtig gebied met een verval van 35 meter naar de Neder-Rijn. In de beek bevindt zich een groot aantal stuwtjes, watervallen en vijvers die begin 19e eeuw zijn aangelegd.
In de bovenloop stonden rond 1700 twee kruitmolens, de ‘Bovenste molens op De Oorsprong’, waar buskruit werd vervaardigd. Later stond hier een papiermolen. Eén van de watervallen viel in een ‘grotwerk’, een huisje waar de beek hoog door stroomde en aan de voorkant in een breed gordijn van water uiteen viel. In het zogenaamde grothuisje kon je onder de beek doorlopen en door de waterval naar buiten kijken. Ten westen van de beek stond hier de uitspanning ‘De Oorsprong’, in de 19e eeuw een geliefde plek om wat te drinken. In 1910 werd door tuinarchitect Leonard Sprenger het park ingrijpend veranderd. De loop van de beken veranderde en de uitspanning werd, tot verdriet van de bezoekers, gesloten. Bij het landhuis is in 1930 een zwembad aangelegd. Het is er nog steeds. Het is een bijzonder zwembad, want het wordt gevoed met water uit de beek dat wordt opgewarmd door de zon. Voordat het in de baden komt, stroomt het in grote slingers oppervlakkig af om op te warmen. Uiteindelijk stroomt het zwembadwater weer in de beek.
De ‘Benedenste papiermolen op De Oorsprong’ stond er ook al voor 1700. De nieuwe molengoot herinnert aan de vroegere molenplaats. Op deze plek stond tussen 1811 en 1852 een suiker- en stroopfabriek die suikerbieten als grondstof gebruikte. De bovenslagmolen werd aangedreven door de val van bijna zeven meter. In 1826 was er, naast het waterrad, ook sprake van een rosmolen. Er werkten 50 werklieden en er werd stroop, suiker, kandij en rum geproduceerd. In 1833 brandde de fabriek af en werd herbouwd op heiwerk, nu met een stoommachine. In 1852 werd deze fabriek afgebroken.
Het Waterschap Vallei & Eem heeft de beken en de vijvers bij Oosterbeek in 2011 hersteld. Ze zijn uitgebaggerd en stromen weer helder. Aan de rijke flora en fauna en de cultuurhistorie is bijzondere aandacht geschonken. De Oorsprongbeek is vanaf het begin via stuwtjes, watervallen en vijvers tot aan de uiterwaarden hersteld. In dit gebied komen veel verschillende planten en dieren voor. Het waterschap is daarom extra voorzichtig te werk gegaan. Het voormalige grothuisje is herbouwd. Sommige watervallen moesten verdwijnen om de stroming in het water te houden. Ook de kwelzones, plekken waar het grondwater omhoog komt, kregen een schoonmaakbeurt. Verder zijn in 2012 door Geldersch Landschap & Kasteelen onder andere de wandelpaden opgeknapt en werd het historische zwembad gerestaureerd. Tenslotte werd een ‘footprint’ aangelegd op de plaats van het voormalige landhuis dat in WO II verloren is gegaan. Ook werd de schuilkelder, die in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt, weer hersteld.
Geldersch Landschap en Kasteelen heeft in 2012 het historische zwembad gerestaureerd en een “footprint” aangelegd op de plaats van het voormalige landhuis dat in WO II verloren is gegaan. Ook werd de schuilkelder, die in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt, weer hersteld.
Spreng op de Hemelse Berg top
Onduidelijk is of de hoog gelegen spreng op de Hemelse Berg vroeger verbonden was met de Gielenbeek. De diep ingegraven spreng op de Hemelse Berg heet ‘de Hel’. De vijver waar de spreng in uitloopt is de ‘Eendjesvijver’. Na een waterval aan de zuidzijde van de Eendjesvijver bezinkt het water, om enkele tientallen meters lager op de helling als Gielenbeek weer bovengronds te komen.
In 2012 is de eendjesvijver door Waterschap Vallei & Eem onderzocht op eventuele aanwezige explosieven uit WO II en uitgebaggerd.
Bron op de Zilverberg top
Op landgoed de Zilverberg, eigendom van Geldersch Landschap & Kasteelen, gelegen op de stuwwal tussen Doorwerth en Oosterbeek ligt aan de noordzijde van de Italiaanseweg één van de kleinste sprengenbeken van de Zuidwest-Veluwe.
De Zilverberg (+ 63 NAP) is het hoogste gedeelte van de stuwwal in deze omgeving.
De medewerkers van de Gelderse Rekenkamer hadden een plan bedacht om ‘beneden’ aan de berg een vijver aan te leggen op de plaats van een bestaande source (bron).Om het water in de nieuw uitgegraven vijver op peil te houden werd op een afstand van 60 meter een sprengetje uitgegraven, en via een 60 meter lang beekje werd de vijver voorzien van extra kwelwater.
Op 7 juli 1741 werd de vijver ‘geheel droog gevonden’, maar op 13 juli 1742 trof men er toch weer enig ‘soet’ water in aan.
Ook nu valt de vijver nog steeds in de zomermaanden regelmatig droog, omdat de in de bodem aanwezige leemlaag bij het uitgraven van de vijver waarschijnlijk is doorgestoken. Daarnaast valt de spreng zelf ook nagenoeg het gehele jaar droog. Maar in de winterperiode is de aanvoer van hemelwater in combinatie met een beetje bronwater voldoende om de vijver een aantal maanden op peil te houden.
Deze spreng en de Source liggen op een zogenaamd kleischot op de flank van de Zilverberg. Door de aanwezigheid van dit kleischot is lokaal een schijngrondwaterspiegel ontstaan.
Zuiderbeek top
De Zuiderbeek ligt ten zuiden van Oosterbeek aan de Zuiderbeekweg. De beek is altijd al aanwezig geweest als kwelbeek. In de 19e eeuw is de beek aangepast als belevingswater. Aan de Zuiderbeek lagen geen watermolens. De beek ontspringt in het Zweiersdal, in het brongebied ‘de Zomp’. Dit heemtuin De Zomp, in de 70-er jaren ingericht door de gemeente Renkum. De Zuiderbeek leverde waswater voor wasserij De Lelie.
Slijpbeek en Leigraaf top
De Slijpbeek (of Klingelbeek of Mariëndaalse Beek) ontspringt met een spreng op het landgoed Mariëndaal. De beek is een parkbeek en maakt deel uit van de parkaanleg van Huize Mariëndaal.
Ook stroomafwaarts zijn er nog een paar vijvers. De beek stroomt grotendeels op Arnhems grondgebied maar is soms ook een grensbeek tussen Arnhem en Renkum. De beek mondt deels uit in een waterplas/grindgat oostelijk van de spoordijk en stroomt via een duiker onder de spoordijk in westelijke richting naar de Leigraaf en komt dan uit in de Neder-Rijn. Er stroomt nog een zuidelijke tak onder de spoorbrug door, die weer afbuigt in noordelijke richting en zich weer samenvoegt met de andere tak van de Slijpbeek. En er voegt zich nog een kleine tak van de Slijpbeek bij, die ontspringt zuidelijk van de Benedendorpse weg in Oosterbeek. De genoemde Leigraaf moet worden gezien als een verzamelbeek die het water van meerdere beken van de stuwwal afvoert, evenals mogelijk kwelwater. Meer westelijk bij kasteel Doorwerth is nog een Leigraaf gelegen, die eenzelfde functie heeft. Zie ook op kaart bij Dunobeek/Beek langs de Fonteinallee.
In 2019 verscheen de landschapsvisie ‘SlijpbeekPark’ naar aanleiding van een initiatief van Jeroen Herk. Deze visie werd opgesteld door o.a. Waterschap Vallei en Veluwe, Waterschap Rijn en IJssel, gemeente Arnhem, gemeente Renkum, Geldersch Landschap & Kasteelen en Rijkswaterstaat. Doel van dit beleidsstuk is het verbeteren van de kwaliteit van het stroomgebied van de Slijpbeek van bron tot monding in de Neder-Rijn.
Naar aanleiding van de landschapsvisie ‘SlijpbeekPark’ zal Rijkswaterstaat voor 2026 in de Rosandepolder een Kaderrichtlijn Waterproject (KRW) gaan uitvoeren. De beekmondingen van de Slijpbeek en de Leigraaf zullen ecologische hersteld worden en er zal een vispassage in de Leigraaf worden aangelegd. Ook zullen natuurvriendelijke oevers worden aangelegd langs de Slijpbeek en langs de Neder-Rijn.
Aan de Slijpbeek stonden bij het klooster Mariëndaal al in de 15e eeuw watermolens. Op de bovenste molenplaats, de Bovenste molens op Mariëndaal, bij één van de vijvers van het landgoed Mariëndaal hebben een slijpmolen, de bovenste papiermolen en een pompmolen gestaan. Stroomafwaarts lag een tweede papiermolen, de onderste of Klingelbeekse Papiermolen. De beide papiermolens zijn omstreeks 1700 gebouwd. De pachters van beide molens moesten samen de ‘wellen’ opgraven. Nog verder stroomafwaarts stond de Korenmolen De Hesch aan de rechterkant van de beek op Renkums grondgebied. In het begin van de 17e eeuw is er vergunning verleend op de Klingelbeek (Slijpbeek) om één of twee kruitmolens te bouwen. De molen(s) moet(en) op de linker (Arnhemse) oever hebben gestaan. De plaats is niet bekend.
Watervallen bevinden zich in het deel tussen de sprengkop en de spoorlijn Arnhem-Utrecht en het deel tussen deze spoorlijn en de Utrechtseweg. Bij de laatste watervallen hebben de bovenste molens gestaan. Hiervan is niets meer te zien. Vanaf de Utrechtseweg is naar Mariëndaal een mooie wandeling langs de beek te maken. Tussen de Utrechtseweg en de Klingelbeekseweg stroomt de beek over het voormalige KEMA-terrein, ook wel de Hes genoemd. Dit terrein is (nog) niet vrij toegankelijk. Waar de beek de Klingelbeekseweg kruist heeft aan de westzijde de korenmolen De Hesch gestaan. In de toekomst zullen er huizen op De Hes worden gebouwd door projectontwikkelaar Amvest B.V. Het zal een bijzonder woon- en werklandschap worden aan weerszijden van de Slijpbeek.
november 2022/februari 2023
